Drugi svjetski rat, Jugoslavija i Prva proleterska brigada: Od narodnih heroja do izbledjelog sjećanja

Iz Drugog svjetskog rata brigada će izaći pobjednički, ali će neki njeni pripadnici postati neprijatelji nakon rezolucije Informbiroa, dok će po raspadu zemlje sjećanje na nju početi da blijedi. Po šumama i gorama Jugoslavije, po ljetnjoj omorini i zimskom minusu, tokom Drugog svjetskog rata bitke protiv okupatora, vodila je brigada šarolikog sastava – partijski kadrovi, seljaci, intelektualci, radnici, studenti.

Prva proleterska udarna narodnooslobodilačka brigada osnovana je u Rudom, današnjoj Bosni i Hercegovini, 21. decembra 1941. godine.

Prema istorijskim podacima, ova brigada je vodila oko 530 većih i manjih borbi sa njemačkim, italijanskim i bugarskim snagama, ustašama, domobranima i četnicima.

Njeni pripadnici stalno su bili u pokretu, a tokom rata su u dugim marševima prepješačili oko 20.000 kilometara, odnosno 15 kilometara dnevno.

Iz Drugog svjetskog rata brigada će izaći pobjednički, ali će neki njeni pripadnici postati neprijatelji nakon rezolucije Informbiroa, dok će po raspadu zemlje sjećanje na nju početi da bledi.

“Ona je bila unikatni proizvod druge, socijalističke Jugoslavije – Narodnooslobodilačkog pokreta i Komunističke partije, a njeno nasljeđe je nestalo, zajedno sa nestankom te države”, kaže za BBC na srpskom Gaj Trifković, istoričar iz Sarajeva.

Brigadu je osnovao Centralni komitet Komunističke partije Jugoslavije (CK KPJ) sa Josipom Brozom Titom na čelu.

Tako je nastala prva regularna partizanska jedinica, koja se kretala i borila širom okupirane teritorije, šireći ujedno komunističku ideju.

Učestvovala je, između ostalog, u bitkama na Neretvi i Sutjesci, na Sremskom frontu i oslobođenju Beograda i Zagreba.

Kroz nju je prošao veliki broj poznatih boraca i zapovjednika – od Koče Popovića i Filipa Kljajića Fiće, preko Jova Kapičića i Vlada Dapčevića, do Milana Antončića Velebita i Pavla Jakšića.

Rasadnik kadrova za buduće jedinice
Prvu proletersku brigadu činila su četiri bataljona iz Srbije i dva iz Crne Gore, koji su nastali od preostalih partizanskih odreda.

U svakoj od njih je bilo oko 200 partizana – ukupno 1.196 boraca, od toga 71 borkinja.

Prvi i drugi crnogorski bataljon su u istočnu Bosnu pristigli potiskujući četnike, dok su kragujevački, šumadijski, kraljevački i beogradski bataljoni došli sa Vrhovnim štabom iz Sandžaka, poslije pada Užičke republike, 29. novembra 1941. godine.

Užička republika je bila prva slobodna teritorija u tada okupiranoj Evropi, zahvaljujući zajedničkom djelovanju dva pokreta otpora – partizanskog i četničkog.

Zahvatala je područje zapadne Srbije, djelove Šumadije i Pomoravlja, na površini od oko 19.000 kilometara.

Proleterska brigada je imala dvije misije – vojnu i političku.

Sa vojne strane, smatra istoričar Trifković, postojala je potreba za osnivanjem “mobilne militarizovane gerilske jedinice”.

Prethodna glavna jedinica – odred – djelovala je na određenoj teritoriji sa ljudstvom koje nije napuštalo taj teren.

Političkih faktora je bilo više – ideološki sukob kapitalizma i komunizma, izbijanje rata između četnika i partizana poslije propasti Užičke republike, početak sovjetske kontrafonzive protiv nacista u okviru bitke za Moskvu decembra 1941. i drugi, navodi Trifković.

“Kombinacija tih faktora navodi rukovodstvo Narodnooslobodilačkog pokreta na čelu sa Titom, koji je bio glavni predlagač ideje o njenom formiranju, da razmisli o takvoj pouzdanoj vojnoj jedinici koja bi mogla poslužiti kao jezgro buduće regularne vojske”, dodaje.

Vođa Sovjetskog saveza Josif Visarionovič Džugašvili Staljin se nije slagao sa njenim formiranjem.

“Iz pragmatičnih i realno političkih pobuda – zbog antihitlerovske kolacije sa Velikom Britanijom, Staljin se protivio svemu što je moglo imati ideološki predznak”, rekao je Trifković.

“Stalno je pokušavao da zauzda jugoslovenske komuniste da ne bi uplašio saveznika – Veliku Britaniju – ideološkim manifestacijama usred zajedničke borbe protiv fašizma”.

Iako se u imenu brigade nalazi “proleterska”, to je, smatra Trifković, upotrebljeno zbog “simboličke vrijdnosti i ultrapolitičkih tendencija”.

Od skoro 1.200 boraca, nešto više od trećine činili su radnici – ostali su bili seljaci, učenici, studenti, intelektualci, oficiri i žandarmi.

“Vrata su bila otvorena ne samo radnicima, već svim ostalim ljudima iz drugih klasa i društvenih slojeva ukoliko su smatrani pouzdanima.”

Statut proleterskih brigada je dozvoljavao pristupanje grupa ili pojedinaca isključivo na dobrovoljnoj bazi, navedeno je u monografiji “Prva proleterska brigada” Miloša Vuksanovića.

U brigadi je bilo 460 članova Komunističke partije Jugoslavije (KPJ) i 260 članova Saveza komunističke omladine Jugoslavije (SKOJ).

Oni su bili nosioci ideološko – političkog rada u brigadi.

Partija je pratila razvoj svakog pojedinca i pomagala mu, a najbolje je primala za članove.

“Njena početna ideja je bila da služi kao rasadnik kadrova za buduće jedinice koje će biti osnovane, odnosno gdje god treba pouzdano ljudstvo”, kaže Trifković.

Brigada je imala komandante i političke komesare, pa su se partizani raznim kursevima ujedno osposobljavali za budući politički i društveni rad.

Poslije oslobođenja Beograda je oko 150 brigadira otišlo je u partijske komitete, organe vlasti ili Odjeljenje za zaštitu naroda (OZNA), a neki i na rukovodeće pozicije.

Pored političkog i vojnog obrazovanja, brigada je imala hor, novine i razna sportska takmičenja.

Starješine su bile nemilosrdne prema drugovima ukoliko se kršila vojna disciplina, pa je zbog toga 14 brigadira streljano tokom prve godine ratovanja, tvrdi Miloš Vuksanović u monografiji o Prvoj proleterskoj brigadi.

Kao najstarija i najelitnija jedinica, Prva proleterska brigada učestvovala je u svim većim akcijama, operacijama i bitkama.

“Cijeli tok rata, sa tog operativnog stanovišta, prelama se kroz njenu storiju”, kaže Trifković, autor niza članaka o Drugom svjetskom ratu na području Jugoslavije, koji je doktorirao na Univezitetu Karl-Francens u austrijskom gradu Gracu.

Najpoznatiji marš u kome je učestvovala bio je preko planine Igman u Bosni i Hercegovini početkom januara 1942. godine, po dubokom snijegu i minus 30 stepeni celzijusa, sklanjajući se od nadiranja nacista.

Učestvovala je i u bitkama na Neretvi i Sutjesci 1943. godine.

Trifković smatra da su te dvije bitke njeni “najbolji i najgori primjer”.

Kaže da je tokom bitke na Neretvi brigada dobila zadatak da zatvori dolinu rijeke kod Konjica, iz pravca Sarajeva.

“Međutim, brigada, sa talentovanim komandantom Danilom Lekićem Špancem, odlučila je da podijeli snage i obavi dva zadatka – i da zatvori cestu, i da zauzme Konjic.

“To se ispostavilo kao loša odluka jer nije uradila ni jedno, ni drugo i taj neuspjeh je dodatno otežao položaj Glavnoj operativnoj grupi i Centralnoj bolnici u dolini Neretve”, objašnjava Trifković, autor knjige Pregovori s đavolom: razmjena zarobljenika u Jugoslaviji 1941-1945 (Parleying with the Devil: Prisoner Exchange in Yugoslavia, 1941‒1945).

Sa druge strane, tokom bitke na Sutjesci, Prva proleterska brigada je u jurišu probila obruč kod Balinovca na planini Zelengori, što se smatra njenim “najsjajnijim vojnim podvigom”.

“Isti onaj Danilo Lekić Španac je odlično osjetio da su Njemci pred njim i da je taj sektor obruča tanak, pa ga je vrlo energično iskoristio i tako otvorio put Glavnoj operativnoj grupi za izlazak.”

Poslije kapitulacije Italije, u oktobru 1943. godine brigadi se pridružio bataljon “Garibaldi”, sastavljen od 355 Italijana.

Trifković kaže da je, po njemu, jedna od najtežih bitki koju je brigada vodila bila na planini Vranici u centralnoj Bosni – juna 1944. godine, posliije desanta na Drvar.

Elitna nacistička 7. SS divizija “Princ Eugen” sastavljena od banatskih folksdojčera, na Vranici je opkolila brigadu, koja je poslije krvavih borbi ipak uspjela da se izvuče.

“Njihov komandant Artur Fleps je tim povodom zapisao u dnevnik da je Prva proleterska divizija, u čijem sastavu je bila Prva proleterska brigada, bila ‘vrlo dobro vođena i dobro obučena, kao regularne trupe – ozbiljan protivnik!'”, navodi Trifković.

Podvizi brigade su se nadaleko čuli, te su kolale i priče da su u njoj samo “smrtno pogođeni prestajali da se bore, dok su ranjeni nastavljali da pružaju otpor”.

Borbe sa Njemcima, Italijanima, Bugarima, ustašama i četnicima kod Konjica, Livna, Kalinovika, Drine, oko Travnika, na Balinovcu i Palisadu, u kojima je učestvovala Prva proleterska brigada ubrajaju se u presudne bitke tog rata.

Beograd, Sremski front, Zagreb
Prva proleterska brigada je u Bosni oslobađala Ključ, Jajce i Zvornik, a učestvovala je i u borbama za oslobođenje Valjeva i Uba, kao i Beograda i Zagreba.

U borbi za oslobođenje Beograda oktobra 1944, došla je iz Sandžaka, odnosno zapadne Srbije.

Kretala se pravcem glavnog udara zajedno sa oklopnim jedinicama Crvene armije – preko Banjice, Autokomande, Slavije, pored Glavne pošte, duž Knez Mihailove ulice, sve do Kalemegdana.

Poslije oslobođenja Beograda, učestvovala je u borbama na Sremskom frontu protiv nacista i ustaša, od decembra 1944. do aprila 1945. godine.

“Onda kreće proboj i krvavi put od Vinkovaca do Zagreba, koji je bio isprekidan krvavim borbama.

“Govorilo se da se tuklo kao da je rat tek počeo, a ne da će da se završi”, govori Trifković.

Gubici su bili posebno veliki u borbi kod Vrboveca, nadomak Zagreba – 5. i 6. maja. 1945, kaže.

“Tri dana pred kapitulaciju Njemačke, brigada je imala gubitke veće nego na Sutjesci i Neretvi – 158 mrtvih i 359 ranjenih.”

Prva proleterska brigada, koja je dala velike žrtve i umnogome doprinijela njegovom oslobođenju, u Zagreb je ušla 9. maja 1945, sa bezmalo istim brojem boraca koliko je imala tri godine ranije u Rudom.

Ukupno je kroz brigadu prošlo oko 14.000 partizana, a u borbama je poginulo njih 2.833.

Prema nekim procjenama gubitak nanijet neprijatelju bio je oko 10.000 mrtvih i 20.000 zarobljenih.

Iz prvog sastava brigade u Rudom, kraj rata je dočekalo 548 boraca.

Istaknuti borci i narodni heroji
Od pripadnika Prve proleterske brigade, 84 je proglašeno narodnim herojima.

Jedan od njih je bio Koča Popović, prvi komandant brigade, kasnije i divizije, koji joj se pridružio sedam dana po njenom formiranju, kaže Trifković.

Pod njegovom komandom brigada je izvela Igmanski marš i pohod na Bosansku krajinu.

“U ‘Razgovorima sa Kočom’ novinara Aleksandra Nenadovića, na pitanje ‘šta ti je najvažnije u životu’, odgovorio je – ‘komandovanje Prvom proleterskom brigadom’.

“Pored svega što je prošao, to mu je ostalo najvažnije”, prepričava Trifković.

Preimenovanjem Zagrebačke ulice, Koča Popović je povodom 70 godina od oslobođenja Beograda dobio ulicu u centru grada, dok je po Peku Dapčeviću, predvodniku Beogradske operacije ime dobio bulevar na djelu Kumodraške.

Naredbu o osnivanju – 21. decembra u Rudom, prije Titovog obraćanja, pročitao je Filip Kljajić Fića, prvi politički komesar brigade, takođe narodni heroj.

Ne dočekavši slobodu, kao i više od 250 starješina brigade, poginuo je u bici za Zvornik jula 1943, u 30. godini.

Bio je zagriženi komunista koga su još prije rata policajci mučili u zloglasnom beogradskom zatvoru Glavnjača, odakle je ponio uzrečicu po kojoj je ostao prepoznatljiv: “Teško je biti Srbin, ali lijepo”.

Bez ordena narodnog heroja ostao je Jagoš Žarić, koji je komandovao Prvom proleterskom brigadom tokom oslobađanja Beograda, pa sve do kraja rata.

On se 1948. u sukobu Tita i Staljina izjasnio za rezoluciju Informbiroa, zbog čega je oktobra naredne godine uhapšen.

Kaznu je izdržavao u zatvoru na Banjici, logoru Stara Gradiška i naposljetku na Golom otoku gdje je proveo sedam godina.

Pušten je novembra 1957. godine.

“Slovom i brojem – pominje se jednom u monografiji Prve proleterske brigade Miloša Vuksanovića, a tokom socijalizma je gotovo nestao iz istoriografije”, kaže Trifković.

Prošle godine, na 75-godišnjicu oslobođenja Beograda – 20. oktobra, dobio je ulicu na opštini Voždovac.

Drugi poznati golootočanin među brigadirima bio je Pekov brat, Vlado Dapčević.

On u knjizi Slavka Ćuruvije Ibeovac: Ja, Vlado Dapčević slikovito opisuje susret njega kao robijaša, sa dojučerašnjim drugovima, tada islednicima.

“U logoru ga maltretira bivši saborac, puškomitraljezac – Ante Raštegorac, narodni heroj iz Prve proleterske brigade, tada komandant Golog otoka”, objašnjava Trifković.

Dodaje da je Goli otok posjećivao i Jovo Kapičić, takođe brigadir i general Uprave državne bezbjednosti (UDBA).

Velike vojne zasluge, pored ostalih, pripadaju još jednom narodnom heroju iz Prve proleterske brigade – Pavlu Jakšiću, koji je prije rata studirao u Parizu, a posliije rata bio jedan od osnivača Instituta za fiziku.

Trifković kaže da se tokom rata ispostavilo da je “kompetentan vojnik, pa je poslije, između ostalog, predvodio i ofanzivu na Trst”.

Nasljeđe brigade – od nečega, do (skoro) ničega
Nasljeđe Prve proleterske brigade živjelo je u Jugoslaviji u raznim oblicima – od imena ulica i škola, preko kulturnih institucija i spomenika, do vojske.

Stručnjaci smatraju da je formiranjem Prve proleterske udarne brigade, kao prve regularne partizanske jedinice, postavljen i temelj Jugoslovenske narodne armije (JNA).

Državni praznik – Dan JNA, brigadi u čast, proslavljao se 22. decembra, po naredbi Josipa Broza Tita iz 1947. godine.

Datum je isprva mnoge bunio, posebno borce kojima je 21. decembar 1941. još uvijek bio u svježem sjećanju.

Taj dan je izabran zbog prve bitke brigade u selima Gaočići i Mioč, nadomak Rudog, protiv italijanske kolone.

Poslije raspada Jugoslavije, sjećanje na brigadu je krenulo da blijedi, baš kao i njeno nasljeđe.

Mijenjana su imena ulica i škola, ali su se u nekim, obično manjim mjestima u Srbiji, ipak zadržala.

Početkom devedesetih beogradska osnovna škola “Prva proleterska brigada” mijenja naziv u OŠ”Stari Grad”, dok se tu od 2017. nalazi Jedanaesta beogradska (sportska) gimnazija.

Do 1997. godine beogradska Krunska ulica na Vračaru nosila je ime po ovoj brigadi.

U Bosni i Hercegovini, u gradu gdje je nastala – Rudom, povodom 30 godina od osnivanja – 1971, otvoren Muzej Prve proleterske NOU brigade.

Ali prije nekoliko godina je ulica sa nazivom brigade preimenovana u ulicu Draže Mihailovića.