Milovan Đilas: Crnogorac, Srbin i Jugosloven koji po značaju daleko prevazilazi jugoslovenske okvire

Analiza istoričara i profesora Dejana Đokića sa koledža Goldsmits Univerziteta u Londonu za BBC na srpskom o prvom jugoslovenskom disidentu. U slučaju Milovana Đilasa može se reći da se radi o ličnosti značajnoj za sva vremena, a ne samo za 2020. godinu, iz nekoliko razloga.

Prvo, Đilas je revolucionar, borac protiv fašizma, za pravednije, multikulturno, multinacionalno društvo, za Jugoslaviju organizovanu kao federaciju jednakih naroda u kojoj nacionalne manjine imaju sva prava. Ali ne samo on, cijela njegova porodica se bori u ratu, i skoro svi ginu.

Njegov stariji brat Aleksa-Bećo je poginuo 1941; proglašen je za narodnog heroja i po njemu su nazvane jedna osnovna škola u Mojkovcu i kulturno-umjetničko društvo u Bijelom Polju.

Mlađi brat Milivoje-Minjo je strijeljan na Banjici 1942, a iste godine su četnici ubili njihovu sestru Dobranu.

Na kraju, njihov otac Nikola 1943. godine gine u borbi sa balistima na Kosovu. Milovan-Đido, uprkos svemu tome, se ne ponaša osvetnički ni tokom ni poslije rata pa, na primjer, ne dozvoljava da se ubice njegovog oca strijeljaju.

Radi se dakle o jednoj herojskoj porodici koja je zaista mnogo stradala i dala u borbi za oslobođenje i (ponovno) ujedinjenje Jugoslavije.

Đilas je kasnije bio kritičar monopola jedne partije, zalagao se za demokratizaciju društva, saradnju sa svijetom, ali i za nezavisnost malih naroda kakvi su bili Jugosloveni, odnosno manjih država kao što je bila Jugoslavija.

Drugo, Milovan Đilas je bio neko ko je zbog svojih ideala bio spreman da žrtvuje slobodu i život.

Robijao je u obje Jugoslavije, a tokom Drugog svjetskog rata je bio ključni akter najvažnijih događaja i bitaka koje su obilježile Narodnooslobodilački rat.

Ovo posljednje vjerovatno malo ko zna, pošto je nakon sukoba sa Titom i partijom 1954. Đilas bio prinuđen da istupi iz partije, a onda je praktično izbrisan iz njene istorije i istorije zemlje koju je on, zajedno sa ostalima u vrhu Komunističke partije Jugoslavije, oslobađao i stvarao.

Treće, Đilas je bio spreman da se se bori za vlast iz ideala i da se onda odrekne vlasti zbog ideala – i prvo, a posebno ovo drugo su prava rijetkost u našoj sredini, ali i šire.

Kao jedan od najbližih Titovih saradnika u jednopartijskom sistemu tadašnje Jugoslavije, vlast koju je imao Đilas nije bila mala.

Bio je nezainteresovan za materijalnu dobit. Pogledajte, na primjer, kako se oblačio i kako je relativno skromno živio dok je bio na vlasti i uporedite to sa stilom života ne samo Tita, nego i većine ostalih rukovodilaca (kako se tada govorilo).

To formiranje ‘nove klase’, kako ju je Đilas nazvao u njegovom najvažnijem, istoimenom djelu, je dovelo do sukoba u vrhu partije, odnosno do razlaza Đilasa i svih ostalih, prije svega Tita.

Jedino su mu u početku izrazili javnu podršku Vladimir Dedijer i Mitra Mitrović, Milovanova prva i tada već bivša supruga, mada ima osnova da se zaključi da su njegove ideje naišle na mnogo širu podršku u zemlji.

Đilas je sav honorar od Nove klase, oko pola miliona američkih dolara, poklonio fondaciji Švajcer (Schweitzer), za izgradnju bolnice u današnjem Gabonu. Nažalost, njegov američki izdavač je proglasio bankrot i taj novac je izgubljen.

Pogledajte kakvi su političari danas na vlasti ili u opoziciji u Srbiji, u kojoj je Đilas proveo najveći dio života, u njegovoj rodnoj Crnoj Gori, ili u ostalim državama nasljednicama Jugoslavije i uporedite sa formatom ovog čovjeka.

Ako je tačno da svaki narod zaslužuje vlast kakvu ima, onda se može reći i da isto tako zaslužuje i opoziciju koju ima.

Ovo vrijedi za socijalističku Jugoslaviju koliko i za današnju Srbiju, Crnu Goru i ostale države u regionu.

Na kraju, ali ne i najmanje važno, Đilas je kao disident pisao kritički, ali nikada sa mržnjom i osvetnički prema režimu koji je i sam gradio i prema nekadašnjim drugovima koji su ga se ne samo odrekli nego poslali u tamnicu.

On nije bježao ni od sopstvene odgovornosti – iako se to rijetko govori, zapanjujuća je zapravo doza iskrenosti i samokritičnosti u Đilasovim memoarskim djelima.

On jeste postao ne-komunista samim tim što se zalagao za uvođenje višepartijskog sistema, ali nije bio anti-komunista (sebe je opisivao kao demokratskog socijalistu).

Njegova biografija Tita, objavljena početkom 1980-tih na engleskom (sve njegove knjige poslije pada s vlasti su pisane na srpskom, ali objavljene prvo na engleskom, jer niko u zemlji nije mogao da ih objavi) i danas je jedna od najboljih i najbalansiranijih biografija nekadašnjeg jugoslovenskog predsednika.

Emigracija i liberali

Mislim da ga je takva politička filozofija približila grupi srpskih i jugoslovenskih demokrata u emigraciji, ljudi kao što su bili Desimir Tošić, koji je uređivao list Naša riječ i prvi objavio radove disidenta Đilasa na jeziku na kojem su napisani.

Tu je i Vane Ivanović, jedan od tvoraca Jugoslavenske alternative, inače biznismen, diplomata, dobrotvor, nekadašnji Olimpijac i veliki zagovornik Jugoslavije.

Oni su živjeli u Londonu, gdje im se pridružio Milovanov sin Aleksa, koji je kao briljantni student filozofije i sociologije studirao prvo u Njemačkoj pa zatim u Britaniji, na Londonskom univerzitetu – na koledžima Birkbek i Londonskoj školi ekonomije (LSE), gdje je doktorirao.

Nakon raspada Jugoslavije o Đilasu i njegovom disidenstvu su pozitivno pisali nekadašnji liberalni srpski i jugoslovenski komunistički političari poput Latinke Perović, Svetozara Vukmanovića-Tempa, Mijalka Todorovića, Mirka Tepavca i Lazara Koliševskog.

Oni su u porazu Đilasovih ideja, koje su možda bile previše radikalne za vrijeme u kom su se pojavile, vidjeli korene buduće jugoslovenske tragedije krize i raspada sistema i zemlje.

Kada je riječ o akademskim i intelektualnim krugovima, Milovan Đilas jeste značajan i njegove knjige su dio obavezne literature na studijama politikologije i istorije na vodećim britanskim i američkim univerzitetima.

Ja sam se, recimo, sa Đilasom ‘upoznao’ tek kao student istorije na Londonskoj školi za slovenske i istočnoevropske studije.

Između ostalih predmeta, izučavao sam Rusku revoluciju i istoriju SSSR kod profesora Roberta Servisa (poslije je prešao na Oksford), koji je Đilasovu knjigu Susreti sa Staljinom uvrstio u obaveznu literaturu za ovaj predmet.

Predmeti iz istorije Jugoslavije i istočne Evrope koje držim na mom sadašnjem koledžu Goldsmits, Univerziteta u Londonu, izučavaju Đilasovo disidenstvo.

Đilasovi memoari su obavezna literatura za istoriju međuratne Jugoslavije, Drugog i svjetskog rata u okupiranoj Jugoslaviji i dolaska na vlast KPJ poslije rata.

Moji studenti, dakle, studiraju Đilasovo djelo i čitaju njegove knjige.

Ne kažem da su poslije završenih osnovnih studija, na kojima izučavaju i mnoge druge predmete iz britanske, zapadnoevropske, afričke, azijske i bliskoistočne istorije, oni stručnjaci za Đilasa, Jugoslaviju i Balkan, ali svakako imaju priliku da čitaju i da kritički razmišljaju o najvažnijim pitanjima i temama iz naše istorije, istovremeno ih stavljajući u širi evropski i globalni kontekst.

Kao mladi docent istorije na Birkbeku (takođe dio Londonskog univerziteta) početkom ovog vijeka sam o Đilasu razgovarao sa eminentnim istoričarima i kolegama Erikom Hobsbomom i Markom Mazauerom.

Obojica su odlično poznavali Đilasove knjige i koristili ih u svojim radovima, i usput se divili njegovom djelu, kao i, na primjer, još jedan veliki britanski istoričar Toni Džad.

Stvarao istoriju Evrope i o njoj pisao

Mazauera sam, inače, upoznao nekoliko godina ranije, na promociji njegove sada već klasične istorije Evrope u 20. vijeku (Dark Continent), na londonskom Institutu za istorijska istraživanja.

On je tada u kraćem izlaganju izdvojio Milovana Đilasa kao jednog od samo nekoliko ljudi koji su uspjeli da postignu naizgled nemoguće: da stvaraju istoriju Evrope a poslije o tim događajima u kojima su učestvovali pišu objektivno i sa kritičke distance.

Bio sam iznenađen, prijatno naravno, pa i ponosan.

Tih godina sam bio na doktorskim studijama na Školi za slovenske studije Univerziteta u Londonu, ali van tih užih, specijalističkih krugova, a često i unutar njih, uglavnom sve što sam slušao o zemlji iz koje potičem su bili rat, etničko čišćenje, Bosna, Kosovo, Milošević…

Nekadašnji vođa Laburističke stranke Majkl Fut mi je u jednom razgovoru u njegovoj kući na Hampstedu krajem 2005. godine rekao da su se britanski laburisti divili jugoslovenskim komunistima.

Ali su, istovremeno, i gajili izvjesnu dozu ljubomore, zato što su ovi uradili ono što je britanska ljevica željela i sama da postigne da je mogla, odnosno bila u prilici: prvo su organizovali pokret otpora koji je porazio Hitlera i oslobodio okupiranu zemlju.

Zatim su se uspješno suprotstavili Staljinu.

Dodao je i da sjedim na istoj stolici i na istom mjestu na kom je sjedio Milovan Đilas kada ga je posjetio mnogo godina ranije prilikom dolaska u London, tada već kao disident.

Fut mi je tada govorio i da je sukob između Tita i Đilasa 1954. britanskoj ljevici, prije svega laburistima, pao teže nego sukob između Tita i Staljina šest godina ranije, kada uglavnom nisu imali dilemu na čiju stranu da se svrstaju.

Tita je britanska ljevica gotovo bez izuzetka podržavala, ali se to promijenilo nakon uklanjanja Đilasa.

Jedna značajna struja u Laburističkoj partiji je otvoreno kritikovala Broza i jugoslovenske vlasti a neki su pisali lična pisma Titu, zalažući se za Đilasa i za članove njegove porodice koja se našla na rubu egzistencije.

Fut je priznao da nije mogao da se opredijeli, ali da je uvijek gajio samo najveće poštovanje prema Đilasu i da se 1980-tih, kao vođa opozicije u Britaniji, interesovao za njegov položaj disidenta u tada još komunističkoj Jugoslaviji.

Zašto se kod nas, odnosno na univerzitetima u Srbiji i bivšoj Jugoslaviji Đilas uopšte ili vrlo malo izučava je pitanje za moje kolege koji predaju istoriju i političke i društvene nauke na tamošnjim univerzitetima.

Veći dio Đilasovih radova je sada dostupan i na srpskom, pa eventualno nepoznavanje stranih jezika ne bi smio da bude izgovor.

Đilas je nezaobilazan izvor za istoričare 20. vijeka, ali je on, isto tako, bio i odličan istoričar. Na primjer njegove knjige Njegoš i Besudna zemlja su i dalje neprevaziđene za razumijevanje istorije Crne Gore, kao što su to njegovi memoarski radovi za istoriju Jugoslavije.

Đilas je bio i prvorazredni pisac, koji je još prije Drugog svjetskog rata počeo da objavljuje pripovjetke i pjesme.

Drugi su već odavno primijetili da je on prije svega bio književnik, revolucionar i buntovnik, a tek onda, i najmanje, političar.

Nisam siguran, međutim, da se njegovi radovi izučavaju na studijama književnosti na našim univerzitetima u bivšoj Jugoslaviji.

Ja bih dodao da, osim Tita, ni jedna druga politička ličnost među Južnim Slovenima u 20. vijeku nije toliko važna za svjetsku istoriju kao Milovan Đilas.

Tito je istoričarima zanimljiv kao vođa vjerovatno najuspešnijeg pokreta otpora u okupiranoj Evropi, kao neko ko je uspješno suprotstavio prvo Hitleru, pa onda Staljinu.

Broz je političar svjetskog ranga, izuzetnog talenta i harizme.

On pomalo izgleda kao stereotipni ‘ruritanijski’ (izmišljena zemlja u centralnoj Evropi) diktator, ili neki glamurozni negativac iz filmova o Džejmsu Bondu, čovjek koji je volio da nosi uniforme, puši skupocjene cigare, pije najbolja vina i boravi u društvu lijepih žena, holivudskih zvijezda i diktatora iz nesvrstanih zemalja na svojoj jahti.

Ali Đilas je taj čija se djela izučavaju i čiji su višetomni memoari neizostavna literatura na svjetskim univerzitetima.

Ne samo zapadnim: Žuotao Ksijang, jedan mlađi kineski istoričar, je doktorirao na Đilasu, a još tokom Hladnog rata, Đilas je uticao na istočnoevropske disidente i kritičke intelektualce poput poljskog filozofa Lešeka Kolakovskog, odnosno na reformski orijentisane političare poput sovjetskog vođe Mihaila Gorbačova.

Nije Milovan Đilas samo prihvaćen na Zapadu a odbačen na Istoku: u Santjagu, glavnom gradu Čilea, jedna ulica je nazvana po njemu, kao, od prije nekoliko godina, i u Amsterdamu.

U Srbiji i Crnoj Gori se danas ni jedan sokak ne zove po čovjeku koji se borio za slobodu ovih zemalja i poslije toga bio jedan od najznačajnijih svjetskih disidenata i boraca za demokratiju.

Engleski usavršavao u zatvoru

Njemu su kao disidentu ideološki bili bliski zapadni socijalisti i socijaldemokrate; znamo i da je engleski usavršavao u zatvoru tako što je prevodio Miltonov Izgubljeni raj.

Međutim, ne zaboravite da je on bio odličan poznavalac ruske i sovjetske istorije, književnosti, političke filozofije.

Bio je zainteresovan za sudbine istočnoevropskih naroda i disidenata u ovim zemljama.

Prvi put je u socijalističkoj Jugoslaviji završio u zatvoru ne zbog članaka u Borbi i Novoj misli, nego zbog kritike druge sovjetske intervencije u Mađarskoj 1956, koju je Tito podržao.

Takođe, bio je zainteresovan i za zemlje Trećeg svijeta i njihovu emancipaciju od kolonijalnih sila.

Bio je vođa jugoslovenske delegacije koja je prisustvovala kongresu azijskih socijalista održanog u Rangunu, u Burmi (današnji Mijanmar), januara 1953; dakle, samo godinu dana prije nego što će biti izbačen iz Centralnog komiteta Saveza komunista Jugoslavije, na Trećem vanrednom plenumu CK (takozvani ‘Đilasov plenum’).

Inače, putovanje jugoslovenske delegacije u Rangun je predstavljalo neku vrstu najave Titove posjete Burmi i Indiji naredne godine kojom su napravljeni prvi koraci ka osnivanju Pokreta nesvrstanih u Beogradu septembra 1961.

Prvi samit Nesvrstanih je održan u zgradi tadašnje savezne skupštine (danas zgrada Narodne skupštine), dok je, bukvalno iza ćoška, Đilas sjedio u de fakto kućnom pritvoru u svom stanu u Palmotićevoj ulici.

Zašto se kod nas o Đilasu govori iz ostrašćenih pozicija mogu samo da pretpostavim.

Mislim da se u Srbiji i inače tako nastupa, ne samo u političkoj i javnoj sferi nego nažalost nerijetko i u akademskim krugovima.

Đilas je naša nečista savjest i onaj kamičak u cipeli: uslovno, i pomalo pojednostavljeno rečeno, rečeno ‘titoisti’ mu, paradoskalno, zamjeraju navodne grijehe koje je činio dok je i sam bio titoista, možda više nego sami sukob sa Titom.

Antikomunisti mu ne opraštaju komunističku prošlost; srpski nacionalisti ga optužuju da je izmislio Crnogorce; a crnogorskim nacionalistima smeta što je bio Srbin.

Đilas se ne uklapa u dominatne narative, a ponekada se ne uklapa ni u alternativne narative.

On je bio čovjek koji je mislio svojom glavom, bio spreman da da i život za ideje u koje je vjerovao i nije bio korumpiran.

Kako neko takav da bude uzor današnjim elitama ili onima koji imaju takve aspiracije ili pak glasaju za njih?

Đilasova sudbina, sudbina čovjeka koji je završio u zatvoru, iako je bio među četiri najmoćnije ličnosti u zemlji – mnogi su smatrali da je bio drugi poslije Tita, ali je on sam govorio da je bio ‘tek’ četvrti u hijerarhiji, iza Tita, Rankovića i Kardelja – samo zato što je postavio pitanje dalje opravdanosti monopola partije na vlasti, govori dosta o prirodi tadašnjeg režima.

Tačno je da je preživio, odnosno nije nestao u nekoj jugoslovenskoj verziji Staljinovih čistki, ali ne treba zaboraviti da se Đilasova pobuna javlja poslije Staljinove smrti, kada i u Sovjetskom savezu dolazi do popuštanja.

Dakle, moguće je da on svoju pobunu ne bi platio glavom ni da je bio sovjetski disident, kao što uostalom i nisu njegovi savremenici poput Saharova i Solženjicina.

Sukob generacija

Tito i Đilas se obično pominju zajedno, što je razumljivo, ali ne zaboravite da su pripadali različitim generacijama.

Đilas je bio mlađi skoro 20 godina. Radilo se, dakle, ne samo o sukobu ideja nego i generacija – mada treba imati na umu da su Kardelj i Ranković bili po godinama bliži Đilasu.

U britanskim arhivama sam pronašao da su njihove diplomate u ambasadi u Beogradu kao i u Forin ofisu ovo imali na umu prilikom analiza političke situacije u Jugoslaviji.

Mada su poslije Đilasovog pada sa vlasti sredinom 1950-tih smatrali da je on u tom trenutku praktično politički mrtav, odnosno da je Tito neprikosnoven jugoslovenski vođa i važan saveznik Britanije i Zapada protiv SSSR, ipak su mislili da treba imati na umu da je Tito već u godinama – u trenutku njihovog sukoba 1954. godine, Titu je imao bilo 62, godine, a Đilasu 43 godine – i da bi možda u budućnosti Đilas mogao da igra važnu ulogu.

To se, kao što znamo, nije desilo, ali ti dokumenti dobro pokazuju kako su zapadne diplomate gledale na cijelu stvar.

Sa malo sentimenta i, prije svega, kroz nacionalne interese svojih zemalja.

Optužbe i odgovori

Pojedini su tvrdili da je Đilas idejni tvorac Golog otoka, začetnik crnogorske nacije i saradnik CIA.

Najprije, Đilasova uloga u stvaranju logora za političke neistomišljenike, odnosno takozvane IB-ovce, nije bila ništa veća nego uloga ostatka rukovodstva i samog Tita.

Kasnije je Đilas pisao da je Goli otok bila velika greška i sramota za Jugoslaviju.

O nehumanom postupanju prema zatvorenicima saznao je od Dobrice Ćosića (obojica su o ovome poslije pisali) i odmah je obavijestio o tome Rankovića i Kardelja.

Ne bih se mnogo obazirao na tvrdnje da je bio saradnik CIA, niti sam upoznat sa tim.

Da je zaista bilo tako, vjerujem da bi on mnogo bolje i lakše živio poslije sukoba sa Titom, odnosno da bi ostao na Zapadu kada je krajem 1960-tih, posle izlaska iz zatvora, dobio dozvolu za putovanje.

Novu klasu, kao i ostale knjige, pisao je sam, a rukopis je iz zemlje iznijela supruga američkog novinara Edgara Klarka.

Na kraju, da je Đilas zaista bio saradnik CIA, do sada bi se valjda pojavili neki dokazi o tome, posebno u periodu dok je bio disident, kada su tadašnje vlasti pokušavale da ga na svaki način diskredituju.

To su neozbiljne ili ideološki motivisane tvrdnje koje neme potrebe dalje komentarisati.

Za kraj, ali ne i posljednje – crnogorska nacija.

Odluka da Crna Gora bude jedna od šest republika u sastavu federativne Jugoslavije, a Crnogorci jedna od, tada još uvijek, pet jugoslovenskih nacija, nije mogla biti odluka samo jednog čovjeka i treba je shvatiti u kontekstu kompleksne evolucije KPJ kada je u pitanju nacionalno pitanje u Jugoslaviji.

Jugoslovenska ljevica je vidjela budućnost cijelog regiona u okviru jedne federacije, unutar koje bi se našla i Crna Gora.

Đilas je smatrao da su Crnogorci porijeklom Srbi, odnosno da imaju zajedničku istoriju sa Srbima, ali da su spletom istorijskih okolnosti razvili tokom vremena poseban identitet.

Uostalom, imali su svoju nezavisnu državu prije stvaranja Jugoslavije, kao što je imala i Srbija.

Nije, međutim, mislio da taj crnogorski identitet treba da isključuje srpsko naslijeđe.

Đilas je bio Crnogorac, Srbin i Jugosloven. Ali je po svom značaju daleko prevazilazio jugoslovenske okvire, pa iako zvuči kao kliše, može se reći da je bio građanin svijeta, prije svega onog svijeta koji se borio za slobodu, pravdu i društvenu jednakost.

‘Optužbe’ da je stvorio crnogorsku naciju, odnosno optužbe druge strane da je bio Srbin, više govore o onima koji ih izriču nego o Đilasu.

Ali ako je tokom života i mijenjao stav po ovom pitanju, to ne bi bilo ništa neuobičajeno.

Identiteti su često složeni i malo ko od nas ima samo jedan.

Zar nisu milioni bivših Jugoslovena promijenili svoje nacionalne identitete tokom posljednjih nekoliko decenija?

Analiza istoričara i profesora Dejana Đokića sa koledža Goldsmits Univerziteta u Londonu za BBC na srpskom o prvom jugoslovenskom disidentu