Prošlost čuvaju rezultati današnjice

Potpredsjednik SUBNOR-a i antifašista Crne Gore Slobodan Simović ocijenio je za Pobjedu da vrijednost Trinaestojulskog ustanka dobija na značaju što vrijeme više prolazi. Kaže da je fašizam u Drugom svjetskom ratu samo vojnički pobijeđen, te da se danas javlja u raznim oblicima i sadržajima, “pokriven” liberalnim frazama i žargonom.

“Trinaestojulski ustanak udario je temelje antifašizma ne samo kod nas nego i šire. Poštovati vrijednosti 13. jula 1941. u današnjim prilikama znači biti konkretan u borbi za zaštitu prirodnih, ljudskih prava čovjeka, dokazivati se ličnim primjerom u borbi protiv korupcije koja “udara” u temelje crnogorske države. Protiv korupcije se mogu boriti oni koji nijesu natrunjeni korupcijom, a 13. jul označava definitivnu odluku da živimo sopstveni život i vodimo vlastitu borbu”, kaže Simović.

On ističe da je suština 13. jula i čitavog NOB-a stvaranje društva po mjeri čovjeka, a da je za to potrebna dublja promjena nas građana, što je uslov promjene kvaliteta države.

“Samo moralan i čestit čovjek hoće da brani svoju domovinu. Samo i jedino rezultatima sadašnjice čuvamo prošlost, i obrnuto”, rekao je Simović.

Govoreći o događajima koji su prethodili pripremama ustanka, Simović navodi da je KPJ održala dva važna savjetovanja.

Na Veljem brdu održano je 24. aprila 1941. savjetovanje Pokrajinskog komiteta KPJ za Crnu Goru, Boku i Sandžak, a njegova najvažnija odluka bila je formiranje vojne komisije za prikupljanje oružja i skladištenje. Početkom maja 1941. održano je u Zagrebu Prvomajsko savjetovanje rukovodećeg kadra KPJ. Najavljeno je da borba protiv okupatora treba da bude borba za nacionalno i socijalno oslobođenje.

“Četvrtog jula 1941. u Beogradu je na sjednici Politbiroa donešena odluka o početku oružane borbe protiv okupatora. Taj datum je u našoj istoriji poznat kao Dan borca, pomalo neopravdano zaboravljen. U sve jugoslovenske pokrajine, osim Makedonije, upućeni su članovi CK KPJ sa izvanrednim ovlašćenjima za dizanje, organizovanje i vođenje ustanka. U predvečerje ustanka, KPJ je bila jedinstvena (imala je 12.000 članova) i dobro organizovana s uticajem u narodu koji je prevazilazio njenu kadrovsku obnovu”, rekao je Simović.

Odluka o dizanju Trinaestojulskog ustanka donijeta je na sjednici Pokrajinskog komiteta KPJ za Crnu Goru, Boku i Sandžak 8. jula 1941. u Ravnom lazu u Piperima. Pokrajinski komitet su sačinjavali: Božo Ljumović (politički sekretar), Blažo Jovanović (organizacioni sekretar) i članovi: Savo Brković, Periša Vujošević, Radoje Dakić, Vido Uskoković, Budo Tomović i Krsto Popivoda. Sjednici je prisustvovao član Politbiroa CK KPJ Milovan Đilas.

“Kada je Đilas saopštio odluku Politbiroa CK KPJ o početku oružane borbe, u Pokrajinskom komitetu zavladalo je oduševljenje. Nije se raspravljalo da li treba dići ustanak ili ne, nego o tome kako ga i kojim sredstvima voditi”, navodi Simović.

Potom su nastavljene temeljite pripreme za početak oružane borbe protiv okupatora. Komunisti su u Crnoj Gori “prikupili oko 12.000 pušaka i oko tri miliona metaka” (dr Živko Andrijašević, Istorija Crne Gore). Formirano je 280 udarnih grupa sa 6.200 boraca, organizovana je vojna i sanitetska obuka.

KPJ u Crnoj Gori imala je 1.800 članova i 3.000 članova SKOJ-a. Odluka o dizanju oružanog ustanka došla je za pet dana do svake partijske organizacije koje su odmah pravile planove oružane akcije.

“Prva akcija bila je u Mišićima, u Spiču, kada je “u dva sata i 30 minuta ujutro trinaestog jula napadnuta italijanska finansijska stanica. Skoro istovremeno počeo je napad na Italijane u Virpazaru i Čevu. (Šerbo Rastoder i drugi, Istorijski leksikon Crne Gore). Tokom 13. jula oslobođeni su Petrovac i Rijeka Crnojevića, a na Košćelama uništena su dva italijanska motorizovana bataljona. Tokom 14. i 15 jula oslobođeni su Bioče, Spuž i Lijeva Rijeka i do 24. jula oslobođena je cijela Crna Gora osim Podgorice, Cetinja, Nikšića, Pljevalja i uzanog primorskog pojasa”, rekao je Simović.

Trinaestojulski događaji 1941. iznenadili su i ustaničko rukovodstvo i italijanskog okupatora. Pošto “niko nije htio da ostane kod kuće” (izjavio Savo Brković), ustanak je dobio formu i karakter opštenarodnog antifašističkog rata. Smatra se da je u Trinaestojuskom ustanku učestvovalo oko 32.000 boraca. Pušku su uzeli i oni koji joj nijesu bili dorasli, a ustanak je prevazišao razmišljanja Pokrajinskog komiteta. Cijeli jedan narod postao je junak.

Tek 18. jula ustanička vojska dobila je vojno rukovodstvo Privremenu komandu nacionalno-oslobodilačkih trupa za Crnu Goru, Boku i Sandžak. Komandu su sačinjavali: Milovan Đilas (komandant), Arso Jovanović (generalštabni kapetan prve klase), Blažo Jovanović, Božo Ljumović, Budo Tomović.

Bajo Stanišić je odbio da uđe u komandu.

Pošto je bilo oslobođeno tri četvrtine crnogorske teritorije (280.000 stanovnika je živjelo na slobodnoj, a 137.000 na teritoriji pod italijanskom okupacijom), umjesto okupatorskih i starih organa vlasti formiraju se narodno-oslobodilački odbori kao “klice nove vlasti”.

Vođa fašizma u Italiji Benito Musolini izdao je 15. jula 1941. naredbu komandantu oružanih snaga u Albaniji, armijskom generalu Pirciju Biroliju da preuzme komandu nad italijanskim snagama koje treba da uguše ustanak u Crnoj Gori uz primjenu “krajnje strogih mjera”. Biroli je na raspolaganju imao šest italijanskih divizija jačine oko 130.000 vojnika i oficira, kao i 20.000 pripadnika neregularnih jedinica.

Italijanska kaznena ekspedicija krenula je pravcem Skadar Podgorica, a odatle prema Cetinju i primorju, zatim ka Nikšiću i Kolašinu. Italijanska vojska je palila kuće, uništavala ljetinu, po principu “spržene zemlje”. Hapšenja su bila masovna, a tih dana je oko 15.000 rodoljuba odvedeno u zatvore. Veliki broj crnogorskih rodoljuba interniran je u albanske logore (Klos Kavaja), zatim u italijanske i njemačke logore. Najzloglasniji logor u Crnoj Gori bio je Barski logor, kroz koji je prošlo oko 10.000 ljudi, među kojima 55 djece.

Krajem jula 1941. Pircio Biroli preuzima i civilnu oblast, dolazi u Podgoricu da sa lica mjesta komanduje. Do sredine avgusta neprijatelj je povratio izgubljeno i na teritoriji Crne Gore zadržao oko 100.000 vojnika i oficira.

Pred italijanskom ofanzivom 15. avgusta, većina ustanika se vratila kućama. Ustanak je ugušen, neki istoričari kažu da je prigušen. Trinaestojulska vojska, šarolika po godinama, naoružanju, socijalnom porijeklu, a nadasve po shvatanju ustanka i njegove perspektive doživjela je vojnički poraz (Ivan Matović, “Vojskovođa s oreolom mučenika”).

Najvažnije je da se sačuvalo ustaničko jezgro (komunisti, skojevci, patriote) oko kojeg se okupljala omladina spremna da nastavi borbu. Početkom septembra došlo je do reorganizacije ustaničkih snaga. Formiran je štab narodnooslobodilačkih gerilskih odreda za Crnu Goru, Boku i Sandžak. Naziv “gerilac” je preimenovan u naziv partizan, a formirane su čete, bataljoni i partizanski odredi. Uveden je naziv komesar.

“Boj na Jelinom dubu 18. oktobra 1941, gdje su Italijani doživjeli težak poraz, pokazao je da je borbeni duh i elan crnogorskog naroda dobio nov zamah. Ova pobjeda, koja ima veliki vojnički i politički značaj za Crnu Goru, pokazala je da je Trinaestojulski ustanak bio samo prigušen, da je kriza savladana i da se ustaničke snage mogu ponovo hvatati u koštac s jačim neprijateljem. Došlo je do razmjene zarobljenika, čime je okupator de fakto priznao NOB kao zaraćenu stranu”, rekao je Simović.

On je podsjetio da je u septembru 1941. na prostoru Crne Gore formirana vojna formacija četnici koja je bila antikomunistički nastrojena. Njihov glavni politički cilj bio je stvaranje velike Srbije, što je dovelo do nepomirljivih unutrašnjih podjela.

“Trinaestojulski ustanak je primjer za ugled, podsticajno je djelovao da i drugi narodi krenu putem odlučne borbe protiv fašizma. Zahvaljujući njegovom izvanrednom uticaju oživjeli su pokreti otpora u mnogim evropskim zemljama”, istakao je Simović.

Savjetovanje Pokrajinskog komiteta održano je 8. avgusta 1941. u Kameniku (Piperi), a analiza je urađena u jeku italijanske ofanzive. Konstatovano je da su rezultati Trinaestojulskog ustanka impozantni: iz stroja je izbačeno oko 5.000 italijanskih vojnika, 3.000 je zarobljeno, 735 ubijeno, a 1.120 ranjeno. Ustanici su imali 73 mrtva i 52 ranjena borca.

Na savjetovanju u Kameniku pokrenuto je više značajnih pitanja. Istaknuto je da borba za revolucionarno trojstvo oslobodilačko, nacionalno i socijalno nije samo stvar komunista, nego svih patriota i ljudi koji žele oslobođenje od fašističkog okupatora. U toj borbi komunisti su samo najhrabriji i najdosljedniji. Kao glavni zadatak istaknuto je ukidanje okupatorske i kolaboracionističke vlasti i formiranje nove narodne vlasti. Žene su prvi put dobile pravo glasa, birački cenzus pomjeren je sa 21 na 18 godina, a vojnici su dobili pravo glasa bez obzira na godine. Garantovani su lična sloboda, sloboda misli, zbora, udruživanja, donijeta su uputstva o izboru narodnih i vojnih sudova…

“Trinaesti jul 1941. ima duboke korijene u istoriji crnogorskog naroda. Prevazišao je vrijeme i prostor i postao trajna vrijednost. Potvrđene su riječi Petra Prvog da je crnogorski narod proslavila borba za slobodu, a sve ranije bitke su dale snagu 13. julu. Vjeran duhu i etici predaka, crnogorski narod se digao na ustanak svjestan žrtava popaljenih domova i uništenih materijalnih dobara. Crnogorci nikad nijesu birali vrijeme za početak borbe. Krenuli su 1941. kad je fašizam bio najjači, a njegovi protivnici najslabiji, pa se Crna Gora izdigla do najviših visina i postala svjetionik. Ni manjeg naroda, ni većeg ustanka. Ovaj veličanstveni događaj, najveći u istoriji crnogorskog naroda, postao je matica crnogorske državnosti, njen uspon i njena slava. On je Crnoj Gori omogućio da 21. maja 2006. obnovi državnost i da krene putem razvitka građanskih država i paralamentarne demokratije. On je veličanstveni odgovor na neprijateljsku okupaciju, odgovor u skladu sa slobodarskom tradicijom naroda. Nemoć buržaoazije, raspad starog poretka, pod prvim udarcima spolja bili su duboko suprotni svijesti antifašističkih snaga”, zaključio je Simović.