Piše
Mateuš Moravjecki
Postoje u istoriji presudni trenuci koje definišu dalji tok istorije. Jedan od takvih momenata 20. vijeka je za Poljsku i Evropu 15. avgust 1920. godine. Poljska, preporođena 1918. godine, tada je vodila odlučnu, pobjedonosnu bitku sa boljševičkim trupama, koje su trebale da prenesu vatru komunističke revolucije na čitavu zapadnu Evropu, iscrpljenu ljudskim i materijalnim gubicima Velikog rata. Za britanskog diplomatu Edgara D’Abernona, bila je to osamnaesta najvažnija bitka u svjetskoj istoriji. Varšavska bitka zaslužuje da bude pomenuta u ravni sa savezničkim iskrcavanjem u Normandiji 1944. godine kao odlučujući trenutak u borbi protiv totalitarizma u Evropi. Gvozdena zavjesa, koja je podijelila Evropu na Jalti, učinila je da je značaj ovog događaja za istoriju Evrope nije ostao zapisan u sjećanju svijeta na način koji zaslužuje. To se odnosi i na masovnu kulturu, kao i istorijske knjige. Vrijeme je da konačno popunimo ove praznine u evropskom sjećanju. Proslava godišnjice Varšavske bitke trebalo bi da se održava ne samo u Varšavi, ne samo u Poljskoj, već i u cijeloj Evropi. Poljska je pobijedila na rijeci Visli, ali ta se pobjeda velikim dijelom odnosila na slobodu naroda Evrope – slobodu od totalitarne tame komunizma.
Istorijski gledano, 1920. godina zatvara slijed događaja koji su započeli krajem 18. vijeka podjelama Poljske od strane Pruske, Rusije i Austrije. Varšavska bitka je bila kulminacija jedne od izuzetnih epizoda u evropskoj i globalnoj istoriji izgradnje modernog naroda. Naroda stvorenog bez države, na ruševinama vojnog i političkog poraza (uključujući brojne poljske ustanke, padove uzastopnih zamjena države) – u razdoblju kada je Poljska izbrisana sa karte Evrope, koja se protezala od kraja 18. vijeka do kraja Prvog svjetskog rata.
Prvi poljski fenomen, koji vrijedi spomenuti, je skala transformacije poljskog društva iz feudalnog u jedno od najmodernijih civilnih društava u Evropi, a zapravo bez posjedovanja svojih državnih institucija. Ogromna mreža društvenih, kulturnih i sportskih institucija, poput društva „Sokół”, finansijskih sindikata, naučnih društava, školskih klubova za samoobrazovanje, može se uporediti samo sa reformama Japana u Meiijevoj eri, koju su sprovele jake centralne vlasti. Ova velika poljska demokratska revolucija narodnih masa u drugoj polovini 19. vijeka vođena je protiv sila koje su okupirale Poljsku. To dokazuje da su Poljaci uspjeli da izvuku zaključke iz vlastite istorije i konsoliduju se oko savremenih shvatanja – pozitivizma, demokratskih reformi, osnaživanja žena i društvenih masa. Bez pobjede na prosvijetljenom frontu obrazovanja, nauke i društvene misli, ne bi bilo pobjede ni na frontovima vojnih borbi.
Ta izuzetna istorija prve poljske demokratske revolucije nije šire poznata u Evropi. A u stvari to je priča za takve književne bisere kao što je Tokvilova „O demokratiji u Americi”. Odmah nakon povratka nezavisnosti 1918. godine, Poljska je uvela jedne od najmodernijih socijalnih i izbornih zakona u zapadnom svijetu. Osjećaj zajedništva povratkom slobode nadvladao je predrasude i iskušenje da se diskriminišu šire društvene grupe. Poljska je morala da izgradi jedinstvo i koheziju čitavog naroda. Intelektulni rad preduzet krajem 19. vijeka, morao je pronaći svoj temelj u državnom radu sa oporavkom javnih ustanova nakon 1918. godine.
Fenomen Poljske je, dakle, priča o demokratizaciji koja nije zapadnoevropska. To je istorija demokratizacije uz istovremeno postizanje nezavisnosti i socijalno-politički subjektivitet. To je istorija savremenosti izgrađena protiv imperijalizma, apsolutizma i despotizma moći koji su dominirali Evropom u 19. vijeku. Ovo je priča koja je svoj vrhunac našla u izuzetno zahtjevnom ispitu zrelosti za državu – Poljska se suočila sa totalitarnom prijetnjom od boljševika za manje od dvije godine nakon što je povratila nezavisnost.
Rat sa boljševicima je bio dokaz izuzetnog političkog jedinstva poljskog naroda. U julu 1920. godine osnovana je Vlada narodne odbrane sa Vincentom Vitosom, vođom narodnog pokreta, kao premijerom, i sa Ignacijem Dašinjskim, jednim od vođa poljske ljevice, kao potpredsjednikom Vlade. Političke razlike očeva poljske nezavisnosti iz svih logora povučene su u pozadinu pred odbranom države ponovo dobijene domovine. Poljska politička elita je položila ispit zrelosti u najkritičnijem trenutku za zemlju. Poljsko društvo masovno je podržavalo ratne napore, uz veliko uključivanje Katoličke crkve. Boljševičke trupe borile su se protiv naroda koji nije imao namjeru da se odrekne svoje, tako teško osvojene, nezavisnosti.
Centralna tačka poljsko-boljševičkog rata bila je upravo Varšavska bitka, hrabar protivnapad boljševičkim snagama koje su prodirale duboko u Poljsku, a koji su izveli maršal Pilsudski, načelnik štaba Tadeuš Rozvadovski i operativni zapovjednici – general Vladislav Sikorski i Edvard Smigli-Ridza.
Za istaknutog francuskog vojnog istoričara Huberta Camona, opkoljeni manevar, koji je Poljacima donio pobjedu u Varšavskoj bici, bio je tadašnja emanacija napoleonskog manevra. Sa minimalnim vlastitim gubicima, poražena je moćna boljševička vojska koja je ogromnim zamahom marširala ka Zapadnoj Evropi. Vojna mobilizacija poljskog društva bila je izvanredna s obzirom na to da je Poljska bila prva od najrazorenijih zemalja u Prvom svjetskom ratu. Odgovor Poljaka bio je izvanredan, o čemu svjedoči vrtoglavi tempo ustanka Dobrovoljačke vojske pod vođstvom generala Hallera, koji je brzo premašio brojku od 100 000 vojnika.
Mediji su pobjedu Poljaka nazvali “Čudo na Visli”, pozivajući se na “Čudo na Marni” iz Prvog svjetskog rata, kada je francusko-britanska vojska zaustavila njemačku vojsku.
Poljsko-boljševički rat nijesu samo sukobi velikih vojski, spektakularni napor cijelog društva ili strateški genij zapovjednika. To je i borba obavještajnih službi, tj. kodova, umova i intelekta. Veliki junak tajnog fronta Varšavske bitke je Jan Kovalevski, oficir poljske vojne obavještajne službe koji je dešifrovao sovjetske kodove. Upravo je njegov rad omogućio pribavljanje ključnih informacija za razvoj poljske operativne strategije. On je tihi heroj koji je odigrao ključnu ulogu u zaustavljanju sovjetske agresije na Evropu 1920. godine. Štaviše, tokom Drugog svjetskog rata bio je važna ličnost u operaciji Trostrukog upravljanja poljske vlade u egzilu u Londonu, koja je trebalo da pripremi savezničku invaziju na Balkan mijenjanjem saveza Italije, Rumunije i Mađarske. Nažalost, pod pritiskom Staljina, Ruzvelt je odustao od plana desanta na Balkan koji je forsirao Vinston Čerčil. Da se istorija odigrala drugačije, Jan Kovalevski bi mogao dva puta da spasi Centralnu i Istočnu Evropu od totalitarnog svijeta sovjetske dominacije.
Stota godišnjica Varšavske bitke jedna je od najvažnijih godišnjica moderne slobodne Evrope. Poljaci su spasili Zapad od iskustva totalitarnog genocida, koji su ugledni francuski istoričari opisali u čuvenoj Crnoj knjizi komunizma. Poljsko iskustvo komunizma sa njegovim tragičnim i dugotrajnim posljedicama za našu zemlju i poljsko društvo često je pogrešno shvaćeno. Nasljeđe postkomunizma stvarni je problem koji deformiše socijalnu i institucionalnu stvarnost zemalja koje su prošle kroz demokratsku transformaciju. Vladislav Rejmont, veliki poljski pisac i dobitnik Nobelove nagrade je u svojoj knjizi Bunt, koju je napisao nakon bitke u Varšavi, alegorički predstavljajući bunt životinja protiv čovjeka, prikazujući pri tom totalitarne mehanizme. To je učinio dvadeset godina prije Džordža Orvela i njegove čuvene Životinjske farme. Mogao je da napiše ovu knjiga, jer su Poljaci doživjeli sukob sa komunizmom mnogo prije Zapada. Varšavska bitka je više od pedeset godina bila vrhunac poljske demokratske revolucije, jedne od najnevjerovatnijih i neispričanih istorija Evrope u drugoj polovini 19. i početka 20. vijeka.
Poljsko-boljševički rat je temeljni trenutak moderne Poljske i presudni momenat za cijelu Evropu, iako je možda svijest o njemu nedovoljna. Stvarna tačka sukoba dvije različite civilizacije. Niko to nije znao bolje od Karola Vojtile, rođenog 1920. godine, kasnije pape Jovana Pavla II: “Od rođenja nosim u sebi veliki dug prema onima koji su se tada borili protiv okupatora i pobijedili, plaćajući to svojim životom.” Sve nas veže obaveza vraćanja ovog duga. Danas, 100 godina nakon pobjedonosne Varšavske bitke, sjajna je prilika da podsjetimo na to sebe i cijelu Evropu.
Tekst je istovremeno objavljen u poljskom mjesečniku “Wszystko Co Najważniejsze” („Sve što je najvažnije“) kroz projekat realizovan zajedno sa Institutom za narodno pamćenje Republike Poljske.
