O crnogorskom ustanku (1919-1921)

Piše

Novak Adžić

Poslije nelegalne i nelegitimne Podgoričke skupštine, okupacije i nasilne aneksije Crne Gore sprovedene od strane zvanične Srbije i njenih trupa (1918), uslijedio je masovni oružani otpor crnogorskog naroda, odnosno, Božićni ustanak, podignut 6. januara 1919. (po julijanskom kalendaru). Nakon prvobitnog slamanja ustanka januara 1919, ponovo je buknuo iste godine ustanički oružani otpor Crnogoraca  “Za pravo, čast i slobodu Crne Gore”, koji je neprestano trajao do 1929. godine. U tom periodu, Crna Gora je bila pretvorena u zgarište i groblja. Stradali
su mnogobrojni Crnogorci i njihove familije usljed vojno-policijske i druge represije režima KSHS pod krunom dinastije Karađorđević, kralja Petra Karađorđevića (1918-1921) i kralja Aleksandra Karađorđevića (1921-1934).

Crna Gora je od kraja 1918. i početka 1919. godine postala žrtva ekspanzionizma, militarizma i velikosrpskog terora i inkvizicije. Tada je, sa tragičnim posljedicama, na bespravan i nelegitiman način, bila uništena državna samostalnost Crne Gore, njen međunarodni subjektivitet i integritet, nacionalna sloboda, identitet i dostojanstvo. Crnogorski narod je ustao na oružje na Božić 1919 (po julijanskom kalendaru) sa ciljem da poništi odluke tzv. Podgoričke skupštine (od 26. novembra 1918) i da Crnu Goru oslobodi od vojne okupacije Srbije.

U ovom naučnom prilogu baviću se etapom crnogorskog ustaničkog otpora likvidaciji Crne Gore, u razdoblju od 1919. do 1921, i tokom iste, kada je bilo na sceni najmasovniji i najjači otpor crnogorskog naroda iskazan u cilju vaspostave Crne Gore. Organizator i vođa Božićnog ustanka ministar Jovan Simonov Plamenac je ciljeve ustanka Crnogoraca izložio u pismu jednom od vođa ustanka u Riječkoj nahiji kapetanu Jovanu B. Vujoviću, kada mu je napisao “da udruženim snagama pokažemo protivniku koji nam Judinim srebrnicima pokušava obrljati čast, da mi kao potomci šesto-godišnjih heroja nećemo izdati svoje grobove ni svoju dužnost. Ja vjerujem u Vas i Vaše drugove, da ćete svoju dužnost časno izvršiti prema domovini”.

Jovan S. Palmenac je u ime crnogorske Kraljevske Vlade uputio Memorandum predsjedniku SAD Vudrou Vilsonu, iz Nejia na Seni kod Pariza 7/20. jula 1919. godine o crnogorskom pitanju sa zahtjevima za obnavljanjem suverenosti i nezavisnosti Crne Gore. U tome memorandumu Jovan S. Plamenac podvlači i sljedeće:

“U odbrani časti Crne Gore, njenog prava na život i njenih legitimnih aspiracija, potpisani je, u ime Vlade Kraljevine, imao čast podnijeti Konferenciji mira u Parizu memorandum, kao i mnogobrojne protesne note čije rješenje mi nestrpljivo očekujemo. Zvanična Srbija, međutim, i dalje se služi nedostojnim i najnemoralnijim sredstvima, samo da se na jedan ponižavajući način uništi individualnost crnogorske države. Njene klevete i intrige imale su, nažalost, velikog uspjeha kod predstavnika velikih sila, jer ona i dan danas vojnički posijeda crnogorsku državnu teritoriju, vrši u svakom pogledu suverenu vlast na našim sugrađanima, provodeći je sa najvećom zločinačkom brutalnošću, i to bez protesta od strane velikih sila, i na osnovu istih tih njenih obmana i kleveta, nema na Konferenciji mira crnogorskih delegata, te o sudbini Crne Gore izriču presudu na toj Konferenciji, što više, i dojučerašnji sluge i robovi turske i austro-ugarske monarhije.

O masovnom otporu, oružanom ustanku crnogorskog naroda protiv nasilne aneksije Crne Gore, odnosno, uništenja prostim osvajanjem Crne Gore, svjedoči i Predstavka crnogorskih ustaničkih vođa od 24. septembra 1919. godine, podnjeta iz šume crnogorskom generalnom konzulu u Rimu Veljku Ramadanoviću, u kojoj se govori o stanju u Crnoj Gori, borbama sa okupacionim snagama, njihovom teroru nad narodom, te u kojoj se ističu zahtjevi za evakuaciju srpskih trupa iz Crne Gore i protestuje protiv držanja saveznika prema Crnoj Gori.

U toj Predstavci, uz ostalo, navodi se ovo:

“Crnogorski narod preko svojih predstavnika i preko izaslanika saveznika, još od početka okupacije Crne Gore od strane Srbije, koju je izvršila pod zaštitom Francuske, nekoliko puta je činio predstavke i protest našim moćnim saveznicima o nasilnoj okupaciji koja je izvršena protivu volje naroda, i o najnesrećnijim događajima koje zvanična Srbija-preko njenih vlasti sa vojskom pokupljenom iz sviju jugoslovenskih pokrajina, činila u Crnoj Gori. Svi ti protesti kao i neprestane borbe i pokolj koji se vrši na cijeloj teritoriji Crne Gore od 24. decembra pr. g. nijesu našli nimalo odziva kod saveznika, koji nijesu htjeli ni da čuju za vapaj Crnogorskog naroda, da se oslobodi od krvave vladavine Srbijanske da ga ne ubija, ne pljačka, ne zatvara pod mračne voltove; ne pali mu kuću; da ga nasilno ne nagoni na regrutaciju i na polaganje zakletve Srbijanskom Kralju i da mu mrazi sve ono što je najsvetije Crnogorcu. Ustaši crnogorski po mogućnosti oružanom rukom sprječavali su srbijansku vojsku i upravu da ne vrši krvavi teror Crnoj Gori, ali se njihovoj navali nije moglo niti može odoljeti. Vidjeći zvanična Srbija da naši saveznici nemaju nikakvog obzira, pažnje ni sažaljenja na sve ovo što se događa u Crnoj Gori od nesrećnog naroda, niti pak da pokazuju ikakvog interesovanja da se spriječi taj nečuveni zločin koji se vrši nad crnogorskim narodom-ona preko svojih vlasti i danas sa vojskom i našim domaćim izrodima, svakodnevno sve više vrši pokolj, paljevine kuća, sistematska uništavanja frutova i stočne hrane radeći tako da potpuno umrtvi crnogorski narod i pokolje među sobom, da se niko živi ne smije čuti a budli progovoriti o nesrećnom stanju, te da bajagi, dokaže svijetu kako je crnogorski narod zadovoljan sa postojećim stanjem i njenom vladavinom.

U toj svrsi ponovo je počela kupiti vojsku i napadati na pojedina plemena i sela te su i otpočele borbe 20. avgusta po st. kal.- znači od našeg potonjeg izvještaja. Borbe se vode oko Budoša, u blizini Nikšića, po cijeloj Katunskoj nahiji, nekim dijelom primorsko-crmničke oblasti i po lješanskoj nahiji. Velike borbe otpočele su 6. septembra i to na Simunju u Bjelicama, gdje je zarobljena Srbijanska posada od 15. vojnika; 7/9 produžila se borba oko Ožegovice u Čevo. 9. septembra napala je Srbijanska vojska na naše četnike na Resnu u Bjelicama. Boj je trajao od 7. časova izjutra do 4 po podne te se lanac produži do Lješevog stupa gdje je neprijatelj potpuno razbijen i rasćeran. Vrijedno je ovdje napomenuti da su Srbijanci prilikom ovoga boja ubili iz pušaka Lazara Popivodu iz Lješeva stupa, zato što nije htio da stupi sa njima u borbu protivu nas. 10,11,12 i 13. septembra produžio se boj najvišom žestinom oko Resne, Milušine pećine, Stavora, Dida, Vršanja i Srpskog vrha kuda je operisala jedna neprijateljska vojska od 800 vojnika a druga od 1200 vojnika napala je na Cuce, te se sa ovim drugim odjeljenjem neprijateljskim 14, 15, 16, 17 i 18. septembra povela borba oko Prosenog dola, Lipe, Trnjina, Rovina i Graba. Boj je trajao svakog dana od jutra do mraka sa najvišom žestinom. Neprijatelja smo iz četiri puta odbijali natrag i rašćerali ga, ali je on popunjavao svakog dana vojsku i
nabavljao municiju. Neprijateljska vojska potpuno je bila spremna sa svom vojničkom spremom.

Naoružana sa francuskim oružjem mitraljezima i mašinskim puškama. U borbama svakog dana upotrebljavali su i topove koji su neprestano gruvali u naš lanac i u kuće mirnog stanovništva. Neprestano je stajao plač i lelek nejači, žena i djece, što je prouzrokovalo veliku paniku među stanovništvom.

Od velike je pažnje ovdje naglasiti iz razloga, da se zna što Srbijanske vlasti čine od mirnog Crnogorskog naroda koji se bavio kod svojih kuća, da je kada je bio najžešći boj 18. ov. mj. Komandir Krsto Popović, videći Crnogorce među Srbijancima gdje se bore protivu nas, izašao na vidno mjesto i sa jednog brežuljka držao govor kojega su saslušala oba neprijateljska fronta na prostoru… jer se za vrijeme govora bila prekinula paljba sa obadvije strane i slušao se govor. Govor je bio veoma patriotski, u kojemu je iznijo prošlost, sadašnjost i budućnost Crne Gore. Njeno uvijek svijetlo i junačko oružje, u šestovjekovnoj borbi nepobjedivo. Rad i muke naše uzvišenog Kralja Gospodara Nikole I i starih Crnogoraca, te do kojega je stupnja izvio Crnu Goru umiješao je u red kulturnih Evropskih država sa puno časti i divljenja.

Pozvao je zanesene Crnogorce da se sjete svojih predaka, te da im je preča Crna Gora od svega i njena šestovjekovna sloboda, koju nam nikad niko ne može oduzeti, pa ma i po cijenu života, jer je Crna Gora punopravna država svjetskog glasa i koju cio civilizovani svijet kao takvu priznaje. Rekao im je da ako nijesu u stanju da se bore protivu našeg zajedničkog neprijatelja zvanične Srbije i njene vladavine, da bar sjede s mirom kod svojih kuća. Sa neprijateljske strane naši zavedeni seljaci dovikli su: "Tako je, mi se ni dao Bog ne bismo borili protivu vas, naše braće, nego nas Srbijanske vlasti i naši domaći plaćeni izrodi sa bajonetima nagone da vojujemo protivu vas, te koji ne bi pošao da biše ga ubili iz pušaka, kao što je bio slučaj sa Lazarom Popivodom”.

Komandir Popović držao je govor pola sata i hoćaše još produžiti i to naročito poslije ovakvog odgovora, no ne dade Srbijanska vojska jer otvori mitraljesku vatru i opali topove u pravcu govornika i prisutnih vojnika koji su bili š njim. Poslije ovoga govora čula se velika graja među neprijateljskom vojskom i komešanje. Jedan drugome govoraše: “Što si mi ti kriv što se bijem sa mojom braćom” itd.

I zaista primijetilo se, da je poslije ovoga bilo manje puščane vatre, te da se je veći broj istog dana i sjutra dan – od naših zavedenih vojnika povratio svojim kućama, ali će to jadnici platiti, ako ne životom, a ono zatvorom i oduzimanjem imovine.

Neka je ovaj primjer jasan za svakoga što želi Crnogorca, kao i to s kakvim se sredstvima služe Srbijanci protivu Crnogoraca, nagoneći ga da rođeni brat svog rođenog brata ubija, pljačka i pali mu kuću.

U pomenutim bojevima zarobili smo 124. neprijateljska vojnika sa 2 oficira kojom prilikom oduzeli smo im 2 puške mašinske, mitraljez i 80 francuskih pušaka. Od neprijateljske strane bilo je i mnogo mrtvih i ranjenih, a od strane naše 7 poginulih i 14. ranjenih. 19. septembra, usljed oskudice u municiji i velike premoći neprijateljske vojske morali smo se ispred neprijatelja povući s tim da mu činimo smetnje daljem prodiranju četničkim borbama kroz Cuce.

Kao svagdje tako i ovom prilikom neprijateljska vojska tada ulazi u pojedina sela, čini najgroznija zvjerstva nad narodom. Žare, pale i lome kuće na sve strane; toljagama biju žene i djecu; sve kuće popljačkaju – ono što ne mogu izjest, popiti i sobom ponijeti polome, tako da je to ravno onome te su mu kuću zapalili. Gdje god dođu uništuju rumetin (kukuruz), krtolu, zelje, pasulj itd. što još nije bilo dignuto sa njiva. Zatvaraju starce i žene po tamnicama, naročito onih koji se odmeću od straha i zuluma u šume, oduzimaju im životinju, poništavaju paljevinom stočnu hranu, sijeno, viš, list itd. Sve uljanike (čele) uništavaju a bijeli mrs-skorup i sir-jedu, što ne mogu pojesti sa sobom nose.

Čak došli su i do toga zvjerstva da djevojke i žene vode u taoce, a nekim djevojkama i nasilno kosu s glave kidaju. Narod iz svojih vlastitih kuća goni i sagoni ga u tuđe kuće, te mu ne da imovinu, naročito onima koji se nalaze pri planinskim mjestima, itd. Mi smo nejaki ni izdaleka ne možemo opisati sva zvjestva što čine Srbijanske vlasti od jadnog naroda. Trebalo bi oštro pero pa da sve to opiše, a ovo je samo jedna blijeda slika. Na isti način istovremeno borbe su se vodile i po Rovcima, Piperima, Uskocima, Martinićima i okolini Kolašina-te se i po tim krajevima vrši zločin protiv naroda kao i ovamo.

Puni su kazamati: Cetinjski, Podgorički, Nikšićki, Kolašinski, itd. naših ljudi, žena i djece. Na isti način ima mnogo zatvorenih regruta po kasarnama, jer ovi neće da se bore protivu nas, a da oni dragovoljno ne bi nikada protivu nas ustali i boja bili. Dakle, svakome je jasno kao bijeli dan, da je zvanična Srbija pod zaštitom zvanične Francuske, preduzela najgroznije mjere da se potpuno uništiti Crnogorski narod, a ono što preteče da silom naćera da prikloni glavu i da se predade Srbiji. Kao god i ranije tako i sad – po deseti put – iznuđuju potpise od naroda da su za Kralja Petra i ne pitajući potpisuju imena ljudi iz pojedinih plemena, da izjave i napišu nekakvu zakletvu za koju narod ne zna. To čine kako biše saopštili Konferenciji mira i javnosti da je Crnogorski narod dragovoljno uz njih. Mi im svečano i otvoreno pred čitavim svijetom dovikujemo, da je to njihovo sve laž i grozna podvala – svojstvena samo njima – kao i to: da je sav Crnogorski narod, izuzimajući nekoliko izroda i izdajnika plaćenih iz Dispozicionog fonda Pašićevog, za slobodu i nezavisnost Crne Gore i za svoga ljubljenog Kralja Gospodara Nikolu I. Da je tako to se najbolje vidi iz krvavih događaja koji se odigravaju u Crnoj Gori evo skoro godinu dana. Mi smo svjesni da narod sa ustašima Crnogorskim, iznureni glađu, bolešću, bez ikakavih sredstava, oružja i municije vojsku Srbijansku i onu iz sviju pokrajina jugoslovenskih, kao god i vlasti i upravu ne može pobijediti i izagnati iz Crne Gore, pošto je vojska, kao što smo ranije naveli, snabdijevena sa svim vojničkim potrebama i svakovrsnim modernim oružjem, tim prije, što su upotrijebili sve sile da sa vojskom potpuno pokore Crnu Goru.

Svjesni smo i toga, da nije Srbijanske vojske i uprave u Crnoj Gori, da bi smo se mi sa našim domaćim izrodima brzo razračunali i svemu civilizovanom svijetu dokazali: što je volja Crnogorskog naroda.

Obzirom na sve gore istaknuto, kao i na to, što je svakome jasno poznato da nije bila volja Crnogorskog naroda, ona rezolucija koju su Srbijanska vlada, uz pripomoć naših izroda, skovali i preko nekakve rulje, tuđinskih plaćenih agenata, objavili u polovini mjeseca novembra prošle godine u Podgorici, a pogledom na činjenicu što su do sada faktički naši saveznici potpuno zatvorili oči pred svim događajima koji se ovamo odigravaju i da nehoće da čuju vapaj Crnogorskog naroda- premda o tome je svima saveznicima dobro poznato o svemu nešto od naših predstavaka, nešto iz izvještaja njihovih izaslanika a nešto iz poštene i iskrene svjetske javnosti. Ovijem najkarakterističnije protestujemo i gnušamo se na postupak naših”moćnih i velikih saveznika” i sa najvišim negodovanjem gledamo na njihovu pomoć i intervenciju.

Crnogorski narod zajedno sa svojom slavnom Dinastijom Petrović Njegoš – kroz čitava stoljeća znao je sačuvati svoju slobodu, čast i dostojanstvo i od spoljnjeg i unutrašnjeg neprijatelja, pa će to i sada sa svojim požrtvovanjem umjeti i htjeti sačuvati. Kao što rekosmo ne tražimo ničije pomoći, a tražimo da se niko sa strane, na ovako iznuireni i izmučeni narod, koji je sve svoje, boreći se slavno rame uz rame sa svojim saveznicima protivu zajedničkog neprijatelja, za pravdu i slobodu, žrtvovao i ostao bez ičega, ne miješa u našu kuću – milu domovinu Crnu Goru – jer je to zagarantovano i božijim i ljudskim zakonima svakome narodu na svijetu, pa valjda i mi spadamo, na moru zemaljskome kao i drugi narodi. S toga razloga, a pošto su Srbijanska uprava i vojska prevarom i sa zadnjom namjerom, ušili u Crnu Goru, najodlučnije protestujemo i zahtijevamo da se Srbijanska vojska sa upravom odmah makne iz Crne Gore i da saveznici ne dozvole da dalje ijedne minute ostanu Crnu Goru, nego neka ostave Crnogorski narod da se sam među sobom razračuna što želi, pa će onda čitavome svijetu biti jasno što je i koja je volja Crnogorskog naroda.

Ovo je opravdani zahtjev, te se nadamo da će se narodu Crnogorskome bar to udovoljiti da on po svojoj volji riješi o svojoj sudbini a da mu zvanična Srbija, ni iko drugi, ne određuju budućnost svog daljeg opstanka. I ovom prilikom, čast nam je umoliti g. Konsula da ovu vašu pretstavku izvoli hitno, po naročitom kuriru uputiti našoj kraljevskoj Vladi u Parizu, koju umoljavamo da ovaj naš zahtjev primi k znanju, te da preduzme – kod koga zna, da se ovim opravdanim zahtjevima rnogorskog naroda udovolji. Istovremeno molimo da bi se o svemu ovome obavijestila i javnost civilizovanog svijeta.

Uzgred nam je napomenuti da borbu jednako produžujemo i produžićemo je do potonjega protivu našeg najgroznijeg neprijatelja zvanične Srbije. Crna Gora s kraja na kraj vri, gori u plamenu i ako ovako stanje potraje, neminovno će sav narod propanuti jer osta bez kuća i bez
ništa svog”.

U tome pismu konstatuje se i da su vlasti zvanične Srbije nanijela više “osim prolijevanja krvi i žrtava koje su pale i materijalne štete nanijeli Crnoj Gori, kako u državnim i privatnim ustanovama, tako i narodu Crnogorskome, nego Austro-Ugarska uprava i vojska za vrijeme okupacije od tri godine.

Ovu predstavku upućuju niže potpisati u ime naroda i crnogorskih ustaša – šef (Komandant) svih ustaša Crne Gore Komandir Krsto Popović, Živko M. Nikčević, sekretar Ministarstva unutrašnjih poslova, Milisav J. Nikolić, sudija i bivši potpredsjednik stare Crnogorske skupštine, komandiri: Savo Čelebić, Đuro Kapa, Marko Vučeraković, Pero Vuković, Mato Todorović, Andrija Stanković iz Bjelopavlića, Ibro Bulatović, Vujo Bulatović, Spasoje Milić Kuč; kapetani: Ilija Damjanović, Dušan Vuković, Niko Kašćelan, Milo Leković, Andrija Dragutinović, Ivan Bulatović, Dragiša Bojović, Todor Borozan, Simo Krivokapić (plemenski), Vasko Marojević, plemenski, Boško Ćetković, plemenski četovođa, Radojica Nikčević četovođa, Nikola Nikolić, poručnici: Kosta Radović, Jovan Nikolić, Vaso Marković, Krsto Vujović, Tomaš Grujović, potpor. Petar Nikolić, potpor. Miloš I. Nikčević, potpor. Marko Vujović, Pajo Popović, Savo Vuković, Marko Popović, Đorđije Mijušković, Tomica Peković, Đorđije Kustudić, kom. Spasoje Gardašević, učitelj Milisav Nikčević, sveštenik Ljubo Nikolić, kaluđer Nikodim Janjušević i mnogi drugi ljudi”

Predsjednik Vlade Kraljevine Crne Gore u izgnanstvu i njen ministar spoljnih poslova Jovan Simonov Plamenac je 30. oktobra 1920. godine iz Rima uputio notu Vladama: Francuske, Velike Britanije, Italije, Sjedinjenih Američkih Država i Japana, u kojoj ističe, pored ostalog, i ovo:

“Kada je novembra 1918. godine srbijanska vojska, kao dio savezničke vojske, koja se nalazaše pod komandom francuskog generala Venela, odnosno, generala Franše d' Esperea pogazila suverenitet savezničke Crne Gore i proglasila brutalno njenu aneksiju Srbiji, okupacione trupe Srbije zatvorile su jedan veliki broj crnogorskih patriota. Broj zatvorenih Crnogoraca od strane Srbijanaca zbog čisto političkih razloga dostigao je do 4.000 osoba, ali on nije uvijek jedan isti, jer su neki držani po nekoliko mjeseci ili godinu i više dana pa oslobođeni, a na njihovo mjesto dolazili su drugi. Među zatvorenim bilo je, a ima i sada, i djece i žena, čak i trudnih, koje su se u zatvorima porađale, a koje su zatvarane samo zbog represalija prema njihovim muževima, odnosno roditeljima, koji nijesu htjeli priznati zločin nasilne aneksije Crne Gore, nego su njenu čast i pravo branili sa oružjem u ruci”.

U ovoj noti Jovan S. Palmenac navodi “da je jedan veliki broj onih koji su zatvoreni još u decembru 1919. godine”, te da se među zatvorenicima nalaze “nekolika bivša ministra” crnogorska, kao i “jedan veliki broj poslanika, viših oficira i činovnika, sveštenika, zatim generala, koji su u ovom ratu pobjeđivali neprijatelja i čije su vojske svojim herojstvom i požrtvovanjem spasle koncem 1915. godine od sigurnog i potpunog ropstva ostatke razbjene i razoružane vojske srbijanske, koja je preko Crne Gore i Albanije bježala ka obalama Jadrana, da odatle bude prevezena od savezničke vojske na Krf. Veći dio od ovih zatvorenih patriota zatvoren je samo s toga, što je pokušao da nasilno proglašenoj aneksiji Crne Gore uputi, zbog toga međunarodnog zločina, pismen protest Konferenciji mira, ili na sličan način manifestovati svoje negodovanje zbog toga nasilja. Samo jedan dio zatvoren je stoga, što je uzeo učešća u ustanku protiv felonske savezničke, odnosno, srbijanske vojske. Stanje ovih patriota, a naročito njihovih porodica je očajno, jer su lišene svojih očeva i hranitelja već pet godina (tri godine austrijskog i dvije godine srbijanskog ropstva). To je odlučilo 80 od njih, koji se nalazahu zatvoreni u nekom od odjeljenja jednog improvizovanog zatvora na Cetinju, da se pokušaju spasti bjekstvom. Taj svoj pokušaj oni su izveli u julu ove godine. Jednom prilikom kad je srbijanska straža radi pregleda otvorila vrata od odjeljenja, u kom su zatvorenici bili zbijeni »jedan do drugog« oni su jurnuli ka vratima.

Straža ih je dočekala i ubijala ih “kao zečeve”, prema ekspresiji srbijanskog komandanta na Cetinju. Tom prilikom ubijeno ih je 23 i među njima bivši pod-prefekt Simo Krivokapić, jedan dio je pao u ruke Srbijanaca, a jedva jedna polovina spasla se bjegstvom u obližnja brda, i pridružila se ustanicima, odlučena, kao i čitav crnogorski narod, da se do smrti bori protivu nečuvene nepravde i varvara u XX vijeku. Svi ovi zločini i sve ove žrtve nijesu bile dovoljne, da zadovolje krvožednu ćud Vlade i princa-regenta Srbije, čiji je presto-kao što se zna-umrljan toliko puta krvlju nevinih žrtava. Patrioti crnogorski, o kojima je riječ, izvedeni su ovih dana pred srbijanskim prijekim sudovima u Podgorici i na Cetinju za veleizdaju, dok general Vešović sa svojim mladim sinom zatvoren u biogradskoj tvrđavi, odgovara za istu »krivicu« pred sudom u Beogradu.

Treba napomenuti, da je ovo onaj isti general Vešović, bivši crnogorski ministar vojni, koji je 1916. i 1917. vodio gerilski rat protivu austrijskih okupacionih trupa i zbog čega mu je u ime represalija obješen nevin brat, student prava, a stari otac i dvije kćeri zatvorene, koji je zločin tada izazvao opštu indignaciju kod čitavog civilizovanog svijeta”, pisao je Jovan Simonov Plamenac

Nakon tzv. Podgoričke skupštine i nasilne aneksije Crne Gore 1918., crnogorski narod je pod strahovladom Beograda i njegovi adlatusa na teritoriji Crne Gore bio izložen užasnom teroru i masovnim teškim zločinima, ali je pružao jak oružani otpor tome sa ciljem obnove crnogorske državnosti i slobode.

Dr Ivan-Ivo Jovićević je bio crnogorski diplomata u vrijeme Kraljevine Crne Gore, njen generalni konzul u Švajcarskoj (Ženeva), te politički emigrant od 1916. do 1926. godine. Poslije povratka u zemlju dr I. Jovićević bio je zapaženi politički aktivista Crnogorske stranke (federalista, zelenaša) u razdoblju 1926-1945. On u svojim memoarima “O ljudima i događajima – Sjećanja jednog federaliste« (Obod, Cetinje, 1995), opisujući svoj izgnanički život u Francuskoj i Švajcarskoj, navodi i ovo: “Iz Crne Gore stizale su sve gore i gore vijesti:  čujali smo kako se ruše kuće, kako se muče i ubijaju čak i žene, da su tamnice napunjene najboljim Crnogorcima itd”.

U pomenutim memoarima objavljeno je i otvoreno pismo Dr Iva Jovićevića- kralju Aleksandru Karađorđeviću iz 1924. godine. U tom pismu, koje je publikovano u emigrantskom, “Amerikanskom Glasu Crnogorca” u Čikagu, Dr Ivo Jovićević piše kralju Aleksandru i ovo: “Ti sjediš na jednom od najokrvavljenijih prestola Evrope. Oko tvoga prestola mnogi su se smrtni grijehovi počinili – zbog vlasti, zbog sujete i ništavne slave i veličine ovoga svijeta… Ti ne smiješ da se pojaviš nigđe u nesrećnoj Crnoj Gori, jer znaš vrlo dobro da Te u njoj ne očekivaju ljubav i poštovanje već mržnja i prezrenje, a može bit i sama smrt. Osim sjenke kralja Nikole i kraljice Milene Ti moraš vidjeti sa Tvojeg okrvavljenog
prestola kako ispred njega teče potok krvi crnogorskog naroda među kojim ste Ti i Tvoji državnici nož krvavi vrgli samo zato da otmete krunu kralju Nikoli i da ognjem i mačem pokoriš Crnu Goru. Ti moraš takođe vidjeti ona popaljena sela crnogorska i čuti lelek i vapaj one nevine djece, onih nevinih žena i staraca koje potukoše, izmrcvariše i obeščastiše Tvoji divlji potplaćeni panduri. Da, Ti moraš vidjeti sve one strašne prizore u nesrećnoj i napaćenoj Crnoj Gori od dana njene nasilničke okupacije od strane srbijanske vojske, jer si sudjelovao u svim tim strašnim zločinima, pa Ti savjest (tj. ako je imaš) nije mirna, već te kori i muči za učinjene zločine”.

U tom pismu Dr Ivo Jovićević navodi i to da režim kralja Aleksandra “počiva na sili, na nepravdi, na korupciji i na neostvarljivom principu”, te da kralja Aleksandra “Hrvati ne priznaju nikako, a Bosanci, Hercegovci, Dalmatinci, Crnogorci i Makedonci priznaju na silu”. Neostvarljivi princip, o kome govori Ivo Jovićević, je “posrbljavanje Hrvata, Slovenaca, Bosanaca, Hercegovaca, Crnogoraca i Makedonaca, što je apsolutno nemoguće”.

Jedan od crnogorskih ustaničkih vođa kapetan Niko Kašćelan je, sa Lovćena 14. X 1919. godine, u izvještaju crnogorskom brigadiru Andriji Raičeviću o situaciji u Katunskoj nahiji, sukobima sa okupacionim snagama i njihovim janjičarima, kao i o zločinima prema narodu, naveo i ovo: “Mogu Vam javiti da sam još živ s društvom ali sam na neopisanu muku jer je skočila vojska iz cijele Jugoslavije, da nas pošto poto uništi. Ima nekoliko vremena, da u Crnoj Gori puca top i mitraljez bez prestanka osobito u Katunskoj nahiji, koja je postala pozornica očajničkijeh borba, pljački i otimačine imovine jadnom narodu. Srbijanska je uprava upotrijebila sva sredstva da stanovništvo u Crnoj Gori potpuno uništi i raseli ne birajući načina i sredstava s kojim se služi. Vode borbu i protivu nejači, žena i djece i to topovima i mitraljezima a odrasle muške vode po zatvorah; zatvori su prepuni staraca od po 70 i 80 godina. Vrše nasilnu regrutaciju od Crnogoraca pa čak u regrute vode ljude od 50 i 60 godina i takve kao robove pod jakom stražom vode u unutrašnjost Jugoslavije, što s njima tamo biva niko ne zna, ali svakojako zlo i naopako. Vrše takva brutalna nečovještva koja se opisati ne mogu. Čine i nasilje ženskijema, što nikad to nijesu činjeli Austro-Madžari. Narodu su sve opljačkali da je ostao svaki bez igdje ičega na ovom svijetu; to je i za nas naveliko zlo i šteta jer se nemamo odakle ishranjivati. Oni su učinjeli čuda po Cucama, sve su opljačkali i uništili gdje god su došli”, piše Niko Kašćelan.

U istom izvještraju on tvrdi i ovo: “Samo da znate što je urađeno od sela u Bjelice i na ime od: Tomića, Mikulića, Dida, Ublica i Pejovića. U
Cucama: od Lipe, Ražanog dola, Grebeca, Graba, Bate, Kućišta, Trnjina, Rovina, i mnogo drugih, te i nema ništa ni od čega što se nije opljačkalo i uništeno. Iz pomenutih mjesta, kao i drugih su pohvatali starce koji nijesu mogli u šumu pobjeći pa ih s pjesmom i urnebesom vode u zatvor”, navodi kapetan crnogorske vojske Niko Kašćelan u izvještaju brigadiru Andriji Raičeviću, komandantu Crnogorskih trupa u Gaeti. U tom izvještaju on kaže da uprava pod štitom regularne srpske okupacione vojske u Crnoj Gori “čini čuda od jadnog naroda; prebijaju
ženama i starijema kosti kundacima od pušaka, mlade ženske siluju da im čine svaki izmet, dakle, Vi znate kad se dade nitkovima vlast i zaštita što su u stanju oni izraditi. Tako se danas odigrava od našeg žalosnog naroda pa još imaju obraza tvrditi Beogradski krvoloci da u Crnoj Gori teče med i mlijeko i da je sve mirno i da je narod zadovoljan i srećan što s njim upravljaju”.

Kapetan i crnogorski gerilac Niko Kašćelan, u tome uzvještaju, uz ostalo, potencira i ovo: “Zaboravih napomenuti, da su srpske trupe i pljačkaši počinjeli nečuvena djela u selu Jasikovcu u Ćeklićima – tu su svaku babu, ženu, starca i djecu čisto linčovali i svaku im kost slomili, imanje sve uništili, kuće obaljene jer ih je strah paliti pošto se boje od svjetske štampe da ih ne kritikuje, a oni čine viša čuda nego paljevine”.

Luka Đurković, porijeklom iz Kosijera, cetinjska opština, sa Pristrana u Baru 18. januara 1920. godine, u izvještaju upućenom ministru Milu Vujoviću u Rimu, opisuje borbe u Mikulićima (u okolini Bara) i pogibiju crnogorskih ustanika Mušike Rajkovića i Vasa Pavićevića. Navodi da su okupacione snage ranile pomenute: Mušiku Rajkovića i Vasa Pavićevića, pa su onda “počeli da ih ispitivaju. Rajković nije htio jednom riječi ništa da kaže, na muke su mu duh uzeli. U Mikuliće su ga ukopali, Pavićevića su doveli i u Baru ispitivali ga i skoro sve što je znao kazao im je, naposljetku su i njega na muku stavili bili: kidali komate bajonetima dok su ga sa dušom razdvojili i naposljetku su ga… odnijeli pod pratnjom svih tambura i ukopali na Gvozdeni brijeg kod Belvedera”, navodi Luka Đurković.

On piše da je tada ranjen iz istog društva Milovan Kalezić, ali da je uspio da pobjegne i tako spase svoj život. Po Đurkoviću, okupacione srpske snage su izvršile pljačku i paljevinu po Mrkojevićima i Mikulićima, te da su tada “zapalili kuću kom. Mehmeda Pekovića i u nju sve što je bilo i kuću jednih Šabovića i još nekoliko pojata a zatvorili su 4-5 ljudi”.

U tom izvještaju Luke Đurkovića stoji i poziv Crnogorskoj Kraljevskoj Vladi da “preduzme najhitnije korake da bi se stalo na put ovom najbezobzirnijem tirjanstvu kojeg rade srbijanski tirjani nad ovim narodom”.

Krajem decembra 1919 i tokom januara 1920. godine bila je najžešća akcija u obračunu sa crnogorskim komitima i ustanicima. Tada je od strane srpske vojske kojom je zapovijedao pukovnik Stojan Popović ubijen i crnogorski patriota Ivan F. Roganović iz Cuca. Kod njega je
pronađeno od strane okupacionih vlasti brojno stanje tadašnjih crnogorskih komita, i to: iz Cuca 153, iz Čeva, Bjelica, Zagarča, Pješivaca, Njeguša, Ćeklića i Cetinja ukupno 473.

Okupacione vlasti su u borbi sa crnogorskim komitama 13. januara 1920. godine uhvatili crnogorske ustanike-gerilce Sava Banićevića, Đoka Banićevića i Luku Banicevića i potom ih utamničili. Da bi se crnogorski rodoljubi privolili na predaju vlastima, korišćena su razna sredstva. Komandant odreda za gonjenje komita srpski pukovnik Stojan M. Popović (rođen 1876. u selu Varvarinu-Rasinska oblast, Srbija, umro u Velikom Bečkereku 19. aprila 1928) bio je nemilosrdan. Hapsio je čitave porodice koje su bile u krvnom srodstvu i rođačkim vezama sa
crnogorskim komitima i mučio ih. Postoji sačuvan spisak, u arhivskom dokumentu od 22. januara 1920. godine, na kojemu se nalaze 52 osobe, dominantno žene, starije, bolesne i djeca, iz sreza čevskog, a koji su držani u zatvoru sve dok se komiti nijesu predali. Nešto ranije organi vojno-žandarmerijske vlasti su uhapsili 120 lica, iz čevskog sreza, zbog sumnje da su pomagali crnogorskim komitima.

U Izvještaju srpskog okupacionog pukovnika Stojana Popovića (inače ranijeg člana “Crne Ruke”) od 28. januara 1920. godine Komandantu Zetske divizijske oblasti M. Mihailoviću navodi se da su vlasti utamničile 13 crnogorskih komita, koji su se predali, a da su od strane vlasti uhvaćeni i zatvoreni crnogorski gerilci Vidak P. Abramović, iz Velestova, opština čevska, te Vidak R. Kovačević, iz Novog Sela, opština Spuž, srez podgorički.

Represivne snage režima su u vremenu od 25. do 31. januara 1920. godine uhapsile iz opština Bjelice, Cuce, Čevo, 40 crnogorskih komita. Najveći dio njih su privoljeni na predaju vlastima, a jedan dio je uhvaćen u borbama. Iz opštine Bjeličke, uhvaćeni su od potjere vojske i gonećih oreda Nikola R. Popovida, iz sela Lješev Stup, Jovan M. Vujošević (bio ranije kao emigrant u Italiji) i Vuko Vujošević, iz sela Malošin do, dok su se predali vlastima iz sela Pejovići, Blagota Đ. Pejović i Pero R. Pejović; iz sela Ublice, Marko R. Pravilović i Ilija Đ. Pravilović, iz sela Tomići predao se okupacionim vlastima Marko S. Vušurović. Iz opštine Cuce, iz sela Ržani do predali su se “Odredu za gonjenje odmetnika”, kojemu je komandovao pukovnik Stojan M. Popović, sljedeći crnogorski patrioti, ustanici i komiti: Luka S. Živković, Jovan St. Živković, Jovan S. Živković, Blažo M. Pejović.

Iz Cuckog sela Lipa Komandi

“Odreda za gonjenje odmetnika”, predali su se tada: Boško Đ. Popović, Baćo, Đ. Popović, Jovan Đ. Popović, Zaviša G. Popović, Tripko K. Popović, Marko V. Popović, Boško P. Popović, Krsto S. Popović, Mitar J. Popović, Lazar M. Popović, Živko M. Popović, Pajo T. Popović, Mirko Ž. Popović, Pero M. Popović, Mato M. Popović. Iz sela Proseni do predao se okupacionim vlastima Mitar B. Marković, iz sela Dobra voda Mitar N. Marković i Mitar J. Golićević, iz sela Čelina, Blagoje M. Zvicer i Đuro Kr. Zvicer, iz sela Grab Vuko R. Perišić, iz sela Meoce Dušan B. Mijanović i Vidak B. Mijanović, iz sela Prentin do Vaso B. Roganović, Blažo R. Roganović, iz sela Trnjine Petar M. Marković, iz sela Vrlji rog Andrija J. Roganović.

Iz opštine Čevske predao se Đoko S. Popović, koji je došao iz Italije (iz Gaete). Komandant “Čevskog odreda za gonjenje odmetnika” pukovnik Stojan M. Popović u izvještaju Komandantu Zetske divizijske oblasti 20. februara 1920. godine dostavlja spisak sa brojnim stanjem crnogorskih komita u čevskoj i njeguškoj oblasti, sa preciziranjem vođa komitskih grupa, pa zaključuje da je komita bilo 374, te da je od tog broja emigriralo u Italiju 84, da je uhvaćeno 234, a ubijeno 7, i da se u šumi nalaze još 49 komita. Kao vođe komitskih grupa navodi Andriju Dragutinovića, iz sela Ubli Ćeklićki (u svojoj grupi ima 16 komita), Krsta Zrnova Popovića (ističe se da se nijesu predali i da su u šumi zajedno s Krstom još trojica komita iz Cuca), Boška-Musu Petrova Vukovića iz Bandića (koji u grupi ima 8 komita i izbjegava potjere), Vasa Kr. Markovića iz cuckog sela Dobra voda, s kojim se nalazi, ali ne u grupi, još jedan komita, Jovana Nikolića, selo Vojnići, čevska opština, sa još 4 komita koji su u šumi i operišu, Dušana Stankova Vukovića, iz sela Prediša, opštine Bjelice, sa 12 drugova kojemu “ne može da se uđe u trag već 10, a ne zna se da li su svi u grupi ili su podeljeni” i Nika Kašćelana, selo Mirac, opština Njeguši, za koga se ne zna je li emigirirao u Italiju ili je u Njegušima.

Bijeg nekoliko crnogorskih ustanika, patriota, boraca “Za pravo, čast i slobodu Crne Gore”, iz cetinjskog zatvora u noći između 21 i 22 aprila 1920. godine uspješno je izveden. Iz cetinjskog zatvora uspjeli su pobjeći crnogorski komiti i ustanici: Marko Kapa, iz Uganja, star 23 godine; Savo Beleda iz Uganja, star 28 godina, Blažo P. Martinović, iz Cetinja, star 25 godina, Mitar B. Marković, iz Cuca, star 37 godina, Petar M. Marković, iz Cuca, star 25 godina i Andrija J. Roganović, iz Cuca, star 26. godina. Iz vojnog zatvora na Cetinju uspjeli su da pobjegnu 2. maja 1920. godine crnogoorski komiti i ustanici: Petar Radović, narednik, iz Kosijera, Špiro Stanojević iz Velestova, Đuro Krivokapić iz Zaljuti, Nikola Banićević iz Zaljuti, Radovan Perović iz Đurine doline, Blagota Vujović iz Mikulića, Andrija Ivanović iz Tomića, Vidak Abramović, s Velestova, Vaso Stanojević, s Velestova, Đuro Đurović s Velestova. S njima je pobjegao iz zatvora i Tajir Jusuf, italijanski žandarm. Oni su se ponovo odmetnuli u šumu, da se s oružjem u ruci bore za restauraciju nezavisne Kraljevine Crne Gore i protiv velikosrpske okupacije i aneksije njihove domovine. Crnogorski ustanik i komita iz Kosijera Petar Radović je sa komitskom grupom djejstvovao potom na prostoru opštine kosijersko-bokovske, potom u zaseoku Orašani iznad Kosijera i Đinovića. U grupi sa njim operisali su Blagota Vujović iz Mikulića, Andrija Ivanović iz Tomića i Đoko L. Popović iz Cuca. Načelnik cetinjskog sreza naredio je 26. juna 1920. godine da se raseli cijela famIlija Gaja F. Radovića, oca komite Petra Radovića, sa mjesta njihovog boravka u zaseoku Orašani, iznad Kosijera i Đinovića.

Iz Nikšićkog Istražnog zatvora u noći 10-11. maja 1920. godine pobjegli su sljedeći crnogorski komiti i ustanici, koji su ranije bili uhvaćeni ili se predali okupacionim vlastima, i to: Mato Todorović, komandir, Ilija Damjanović, kapetan, Stanko Ivanović-Sabah, Risto Kovačević, Tomo Poček, Milo Bojović, Đuro Todorović, Vasilije Mićković, Marko Ćetković, Blagoje Vučić, Boško Abramović, Obrad Janjušević, Obren Aleksić i oficir Tomica Peković.

Iz Sudskog zatvora na Cetinju 15. jula 1920 godine uspjelo je da pobjegne 58 crnogorskih rodoljuba, ustanika i komita, koji su bili ranije utamničeni od strane okupacionih srpskih vlasti. Nakon njihovog bjekstva vlasti su se dale u potragu, potjere za njima. Tada su iz Cetinjskog
zatvora uspjeli da pobjegnu sljedeći crnogorski suverenisti i gerilci: Iz cucke opštine, sreza čevskog: Nikola Perović, Vaso Krivokapić, Golub Roganović, Petar Gardašević, Nikola Stevović, Radovan Roganović, Vaso Roganović, Vuko Perišić, Lazar Mijanović, Dušan Mijanović, Jošo Popović, Jagoš Krivokapić, Đoko Krivokapić, Jovan Krivokapić, Todor Krivokapić, Ćetko Banićević, Blagoje Zvicer, Jovo Zvicer, Mitar Marković, Mitar N. Marković; iz opštine opštine zagaračke Andrija Raičević, iz opštine njeguške Dušan Vrbica i Milo Kašćelan, iz opštine konadžijske Andrija Paović, Pavle Kaluđerović, iz opštine Ljubotinjske Petar Knežević, iz opštine Kosijerske Periša Adžić, iz opštine Župske Filip Jovićević, iz cucke opštine, Miloš Z. Krivokapić, Filip Krivokapić, Mitar I. Krivokapić, Mitar Nj. Krivokapić, Mitar Perišić, iz opštine Konadžijske Milo Lipovina, iz opštine Bjeličke, Andrija Vujić, Milutin Drašković i Pavle Gardašević, iz opštine čevske Marko Vujović, iz opštine bjeličke Mihailo S. Vujović, Radovan Vujić, Jošo Vujić, Krsto Pravilović, Vuko Vujošević, iz opštine cucke Milan Milić, Mato Popović, Mašan Popović, Živko Popović, iz njeguške opštine Jovan Peraš, iz cucke opštine Lazar Jovanović, Dušan Krivokapić, Nikola Krivokapić, Jovan Živković, Pero Popović, Mitar J. Popović, Boško P. Popović, Baćo Đ. Popović, Ilija Krivokapić i Bajo Banićević 10 . Vlasti Aleksandrove KSHS, odnosno njihove vojno-žandarmerijske snage su 23. marta 1921. godine izvršile hapšenje crnogorskih patriota: Đura Filipova Krivokapića, sina čuvenog crnogorskog ustanika i gerilca Filipa Krivokapića, iz Dobrog dola u Cucama, a dan kasnije uhapsile su i njegovog rođaka Andriju Vidakova Krivokapića. Tada su uhapšene i saslušavane i Plana Markova Krivokapić, strina Đura Krivokapića, i Borika Krivokapić, majka Andrije V. Krivokapića.

Crnogorska oslobodilačka borba gerilskog karaktera realno u to vrijeme nije u konačnom objektivno mogla imati pobjedonosni rezultat, ali crnogorski ustanici i komiti i to značajan dio njih podnosio je velike žrtve i išao bekompromisno u borbu do posljednjeg daha. Okupacione
vlasti su zatvorske ćelije punile crnogorskim komitima i ustanicima, koji su im pali šaka. Tako su u tamnicu na Cetinju 28. marta 1921. godine stražarno spovedeni uhvaćeni crnogorski komiti i rodoljubi Vuko Stevović, iz Prentina dola i Lazar Roganović iz Kobiljeg dola, oba iz cucke opštine.

U to vrijeme, i tokom čitave 1921. godine, okupacionim vlastima zadavao je velike muke crnogorski ustanik i komita oficir Filip Milošev Krivokapić iz Cuca, sa komitskom grupom kojoj su pripadali i Đoko Gajov Krivokapić, Jovo Savov Krivokapić i Đoko M. Đurović, svi iz Cuca. Za Filipom M. Krivokapićem još ranije vlasti su bile raspisale potjernicu i obećale nagradu onima koji ga uhvate i ubiju od 100.000 dinara. Međutim, Filip Milošev Krivokapić je tada uspješno sa svojom komitskom grupom izbjegavao hapšenje i uspješno se suprtotstavljao okupatorskim goniteljima. Vlasti su uhapsile i saslušavale 6. septembra 1921. godine Joku Filipovu Mitrović, iz Vojkovića, sestru komite Filipa Miloševa Krivokapića. Filip Krivokapić je zajedno sa komitskom grupom komandira (majora) Sava Čelebića i narednika Đorđija Kustudića, u društvu od 22 komita, 13. septembra 1921. godine emigrirao za Albaniju. I na kraju, relevantno je navesti da je general Radomir Vešović bio u pravu kad je u odbrani na suđenju u Beogradu (1921) rekao: “CRNA GORA JE PRETVORENA U PAKAO,  MNOGO CRNJI OD ONOG DANTEOVOG”.