SPC je u Crnoj Gori imala monopol

Piše

Jasmin Agić

Kada je već poprilično ljut i rezigniran uvredama koje su mu upućivane od strane najviših crkvenih velikodostojnika, u jednoj televizijskoj emisiji rekao da je Srpska pravoslavna crkva posljednji institucionalni nosilac ideje “Velike Srbije”, pojašnjavajući kako njena teritorijalna organizovanost ne poštuje administrativne granice država i slijedi imaginarnu liniju “idealno velike srpske države”, crnogorski predsjednik Milo Đukanović nije ni slutio kako je u frenetičnom trenutku bijesa uspio opisati stvari jasnije nego je to pošlo za rukom bilo kome u protekle tri i više decenije.

Pokušaji da se na otvoren način umiješa u proces demokratskog odlučivanja Srpska pravoslavna crkva pokazala je da malo drži do državne autonomije Crne Gore, a otvoreno protivljenje zakonskim prijedlozima, kojima bi se trebalo riješiti pitanje crkve i crkvene imovine, samo je produbilo jaz između predstavnika crnogorske vlasti i velikodostojnika SPC-a.

U pozadini sukoba, u kojem se predsjednik Milo Đukanović nazivao svakojakim imenima i osporavala sama autentičnost crnogorske nezavisnosti, krije se želja Crnogoraca da obnove autokefalnost svoje crkve, ugašene koncem Prvog svjetskog rata dekretima o stvaranju Jugoslavije. Taj proces Srpska pravoslavna crkva ne vidi samo kao način da se Crnoj Gori povrati uzurpirana imovina već kao otvoreno suprotstavljanje ideji “Velike Srbije” od koje najviši crkveni velikosdostojnici nisu nikada odustali.

Zakonsko definiranje rada vjerskih zajednica za SPC je neprihvatljivo iz mnogo razloga, a jedan je i taj što su crkvene strukture, u dosluhu sa nosiocima državne vlasti diljem bivše Jugoslavije, djelovale dosta autonomno i izvan zakonskih regulativa. Smanjivanje “srpske države”, kako su iz SPC-a gledali na Jugoslaviju, donijelo je niz praktičnih problema ali ideološka odanost projektima stvaranja jedne velike i homogene Srbije nije nikada prestala biti aktuelna, govori književnik i publicista iz Beograda Tomislav Marković.

SPC je i ideološki instrument

“Imam utisak da crkvenim jerarsima Srbija u sadašnjim granicama (koje nisu baš strogo definisane) deluje nekako sićušno, pa ne bi imali ništa protiv da se država malo proširi. Na primer, patrijarh Irinej Republiku Srpsku ne smatra entitetom kao sav ostali svet, već ‘najmlađom srpskom državom’, što je u više navrata govorio. A stvaranje Republike Srpske smatra činom Božje volje. Kad je Ratko Mladić osuđen u Hagu, Irinej je tu presudu nazvao đavoljim delom.

Za mnoge iz vrha SPC Mladić i Karadžić nisu zločinci, već srpski heroji. Uostalom, nisu im uzalud crkveni jerarsi davali duhovnu i političku podršku sve vreme dok je trajao rat, podržali su ih i kad su odbili mirovni plan kojim bi bio okončan rat, dakle SPC je bila za nastavak rata”.

Slom Miloševićeve politike primorao je dobar dio srpske intelektualne elite da “taktički odustane od ideje velike Srbije” pa su utočište za svoje političke aspiracije našli u djelovanju SPC-a kaže historičar iz Beograda Milivoj Bešlin, napominjući da je najotvorenije politički crkva djelovala upravo u Crnoj Gori pa i gubitak tog “teritorija” doživljava kao svojevrsnu političku i ideološku katastrofu.

“SPC nije samo crkvena organizacija, već je nesumnjivo ideološki i politički instrument. Kada je Miloševićev velikodržavni projekat poražen, a on sam procesuiran, srpska politička elita je taktički odustala od ideja čije smo manifestacije videli 90-ih godina kroz ratnu politiku i pokušaje realizacije projekta velike Srbije.

Međutim, iako je politička elita taktički odustala, pre svega pod pritiskom preuzetih međunarodnih obaveza, SPC i jedan nemali deo intelektualne elite je nastavio da zagovara velikodržavne ideje srpskog nacionalizma, kako bi sačuvali projekat kao i narativ o njemu. U tom smislu je svojim političkim i javnim delovanjem, retorikom i ideološkim obrascima SPC ostala “noga u vratima” velikosrpskog projekta. Takve svoje namere najotvorenije je manifestovala upravo u Crnoj Gori gde je imala ne samo veliku političku i ekonomsku moć, već i neku vrstu monopola.

Derogiranje tog monopola, što će se verovatno desiti usvajanjem novog zakona, smanjuje se mogućnost da se postignu politički ciljevi kojima neskriveno teži i SPC i jedan značajan deo intelektualne i političke elite u Srbiji, a to je stav da je crnogorska nezavisnost privremena, državnost upitna, a nacionalni, državni i kulturni identitet nepostojeći”.

Crkva i država “u smifoniji”

Pogrešno bi bilo misliti da je Srpska pravoslavna crkva jedina institucija koja otvoreno radi na promovisanju ideja “Velike Srbije”, kaže Marković, ali zasigurno je jedna od rijetkih koja još uvijek, u geografskom smislu, djeluje izvan granica Srbije jer svojom teritorijalnom organizovanošću prelazi administrativne barijere koje su uspostavljene stvaranjem postjugoslovenskih država.

“Predstavnici raznih drugih institucija, recimo brojni univerzitetski profesori, zagovaraju ideju objedinjenja tzv. srpskih zemalja u jednu državu, poveliku Srbiju. Ideja o srpskom kulturnom prostoru koju lansira Ministarstvo kulture pomalo podseća na crtanje novih granica i na ambicije da se uređuju stvari u susednim državama.
rednost SPC u odnosu na ostale institucije je geografska, njene eparhije se nalaze i po drugim državama, po krajevima koji su bezecovani kao delovi koje treba pripojiti Srbije, jednog lepog dana, kad se za to ukažu povoljne političke prilike. Da parafraziram jedan politički slogan iz 90-ih, gde su srpske eparhije – tu su srpske zemlje”.

Kada govori o djelovanju SPC-a Bešlin ističe kako ni sama crkva nije monolitna organizacija, ali naglašava da onaj vidljiviji dio mnogo agilnije promovira političke ideje i smjelije se koristi savremenim diskursima komuniciranja.

“Pogrešno bi bilo čitavu SPC posmatrati kao monolitnu organizaciju sa jedinstvenim stavom. Među samim vladikama postoje razlike i to ne samo kao rezultat suprotstavljenih interesa u borbi za moć, već i kao rezultat različitih ideoloških orijentacija. Vladike koje mi najčešće viđamo u medijima su veoma predane svom političkom radu, ali postoje i one koje svoje religijske obaveze stavljaju iznad političkog delovanja.

Takođe, ja ne vidim previše ‘borbe za autonomiju’ crkve, naprotiv. Pre vidim težnju da crkva i država u ‘simfoniji’ i sinhronizaciji vode borbu za ciljeve koji su formulisani pre svega u političkom diskursu”.

Činjenica je da je SPC nosilac veoma retrogradnih ideja i da mnogi njeni klerici sanjaju “Veliku Srbiju”, a gdje god se razmišlja o toj ideji uvijek postoji prostor da se kreira atmosfera haosa i nestabilnosti, kaže Marković.

Praviti haos i političku krizu

“SPC deluje i u Čikagu, Beču, Sent-Andreji… pa tamo ideja Velike Srbije nema neku prođu. Doduše, da je Srbija svetska velesila, a SPC verska organizacija te sile, pitanje je kako bi jerarsi razmišljali, verovatno ne ovako skromno, već u stilu krilatice ‘Srbija do Tokija’. Ideja Velike Srbije je živa u mnogim duhovima, među intelektualcima, političarima i crkvenim velikodostojnicima. Tamo gde još uvek postoji neka šansa da se napravi haos, nered, politička kriza – kao u BiH i Crnoj Gori, tamo se ta ideja održava u životu i u crkvenim krugovima”.

Tragično je, zaključuje Marković, što se mnogi srpski nacionalisti, pa tako i oni u redovima SPC-a, još uvijek nisu pomirili sa realnim političkim stanjem u regiji. U Crnoj Gori te će njihove namjere vjerovatno biti osujećene pa će se preostali prostor za njihovo neometano djelovanje svesti na Bosnu i Hercegovinu i Srbiju.

“Problem je što se nacionalistička bratija, kako crkvena tako i laička, nije pomirila sa realnim stanjem u regionu, oni granice smatraju provizornim, a nezavisnost država kao što su BiH i Crna Gora privremenim incidentom koji treba promeniti i vratiti Crnu Goru u srpsko okrilje, a od Bosne otcepiti Republiku Srpsku kao, što reče njihov guru Dobrica Ćosić, ‘preskupu, ali jedinu političku i ratnu pobedu srpskog naroda u drugoj polovini 20. veka’. Uskoro će i u Crnoj Gori nestati mogućnost za destruktivno delovanje SPC, uticaj mitropolita Amfilohija i njegovih čauša biće sveden na bezopasnu meru. Onda im ostaje samo BiH i, naravno, Srbija – u kojoj se svaki potencijalni projekat modernizacije i normalizacije društva koči pozivanjem na Kosovski zavet. Daleko su vremena kad će taj famozni Kosovski zavet biti zamenjen Novim zavetom, bar u SPC, ako ikada dođu”.