Kako je homofobija stigla na istok

Kad jedna ministarka u Srbiji zagovara zakon o istopolnim partnerstvima, na kakvo tle padaju takve ideje? Kako su Balkan i istok Evrope postali homofobni, a Zapad „tolerantan“? O tome u kolumni za Dojče vele piše Norbert Mapes-Nidik.

Jedan grafit u Beogradu

„Budi netolerantan, budi normalan!“ Ta poruka se nalazi na plakatima jedne ekstremno desne stranke u Bugarskoj. Ni najveći mrzitelji homoseksualaca ne bi to tako brutalno formulisali. Pa ko će sam za sebe reći da je – netolerantan? Ali stranka je time pogodila žicu.

Netolerancija nije neka istočnjačka karakteristika. A pogotovo to nije homofobija. Što se tiče seksualne orijentacije, u istočnoj Evropi je tradicionalno vladalo više tolerancije nego u Njemačkoj ili Velikoj Britaniji. Veliki skandali u vezi sa „bludom među muškarcima“ inscenirani su u zapadnim zemljama: u Engleskoj su to bile afere Oskara Vajlda. U Njemačkoj se još u carsko doba u centru takve priče našao knez Cu Ojlenburg, tokom nacističke diktature vođa Šturmabtajlunga Ernst Rem, a spomenimo i generala Bundesvera Gintera Kislinga – ta epizoda odigrala se osamdesetih.

U istočnoj Evropi tema nije bila pretjerano važna. Kazni za seks među muškarcima nije uopšte bilo u Poljskoj, koja je 1918. postala nezavisna – baš kao ni u Francuskoj ili Italiji. U Sovjetskom Savezu su se razlikovali stavovi staljinista i nacional-boljševika od pozicija reformatora i revolucionara. Za vrijeme Lenjina kazne su bile ukinute – a kad je došao Staljin, one su ponovno uvedene.

Čehoslovački komunisti su još 1950. namjeravali da dekriminalizuju homoseksualnost, ali su se na kraju povinovali Moskvi. Već 1957. je ukinuta kazna za seks među odraslim muškarcima u DDR, 1961. u Mađarskoj, a godinu dana kasnije i u Čehoslovačkoj. U Velikoj Britaniji se to dogodilo tek 1967, u Zapadnoj Njemačkoj 1969, a u Austriji 1971.

Granica u Evropi

Ako je na evropskom kontinentu ikada postojala neka „granica“ po pitanju seksualne tolerancije, onda je ta granica dijelila tolerantniji istok i jugozapad od netolerantnog sjeverozapada. Čak ni nakon pada Gvozdene zavjese i brojnih prevrata, ova tema nije izazivala posebnu pažnju.

Kada je Evropska unija 2000. zabranila diskriminaciju homoseksualaca na radnom mjestu, čulo se negodovanje u katoličkoj Poljskoj, gdje je na vlasti bio (protestantski) vjernik Jerži Buzek. Ali valja podsjetiti da su konzervativci svuda u Evropi pružali otpor tim pravilima, Poljska nije bila izuzetak.

I onda se spor oko ravnopravnosti homoseksualaca, oko registrovanih partnerstava i istopolnih brakova, pretvorio istočno-zapadni sukob. Bio je to prvi Kulturkampf (borba kultura) od 1989. godine.

Paradoksalno je da su upravo političke konotacije ovu temu učinile seksepilnom, a ne obratno. Pop-kultura se njome pozabavila kritički ili na ironičan način. U Rusiji se ženski duet „t.A.T.u.“ poigravao homo-asocijacijama, u Srbiji je pjevačica Marija Šerifović pobijedila na takmičenju za pjesmu Evrovizije i postala nacionalna ikona. Nešto kasnije je zemlja u kojoj vlada autoritarni predsjednik Aleksandar Vučić dobila čak i šeficu vlade koja je – lezbejka.

Za Srbiju je to bila prilika za demonstraciju ambivalentnosti: na jednoj strani se instaliranjem jedne lezbejke pokazalo koliko je zemlja otvorena, a da se time ne naljuti previše patrijarhalna desnica koja neguje kult mačizma.

Ali ima napetosti. Kafići u kojima se okuplja gej-scena često su skriveni, udruženja homoseksualaca i aktivisti za poštovanje ljudskih prava svuda se u regionu bore da se omogući parada ponosa. Svaka parada koja se održi, uprkos napadima, smatra se pobjedom.

Tamo gdje je „autovanje“ posebno teško ili čak opasno, kao u nekim balkanskim zemljama, na početku kolone ponekad marširaju zapadni političari ili diplomate. Time nesvjesno podržavaju tezu da homoseksualnost dolazi sa Zapada, odnosno da je to nešto „strano“ i nametnuto.

U sporu se argumenti i ne koriste. „Tu se priča o opstanku naroda, demoralizaciji vojske, ugrožavanju braka, a to su samo racionalizacije“, kaže berlinski seksolog Martin Daneker. Zbog homoseksualnih vjenčanja, brak kao institucija čak dobija na težini, kaže on.

Daneker homofobiju, pa i aktuelnu istočnjačku, tumači psihološki. Iza nesnošljivosti prema homoseksualcima nalazi se „sumnja u koherentnost vrijednosti“. U nesigurnim vremenima „priroda“ nudi nepokolebljive izvjesnosti – barem se tako čini. A kako bi se slaboj, nesigurnoj državi dao kakav-takav autoritet, država i porodica se nabrajaju u istom dahu.

„Prirodna“ norma

U stvarnosti se prirodna norma, na koju se poziva, smatra krhkom. To se vidi i po tome da se stalno, kako bi se udovoljilo prirodi, mora biti – disciplinovan, držati se pravila. Homoseksualci i druge seksualne manjine očito nisu tako disciplinovani, tvrdi se.

Ali, zašto se uopšte mora biti disciplinovan, kad je to pravo prirodno ponašanje po sebi – razumljivo? To je kontradikcija koju ne može izbeći niko ko se bori za tradicionalnu ulogu polova i protiv protivprirodne seksualnosti. Ako priroda sve čvrsto propisuje, kao što tvrde homofobi, zar ne bi onda sve što se tiče parada ponosa, „homoseksualne propagande“ i sličnih stvari trebalo da posmatraju sasvim opušteno?

Homoseksualci su, kaže Daneker, predmet mržnje jer „simbolišu pasivnost“. Mnogi ljudi na istoku Evrope iskusili su kako je biti „osuđen“ na pasivnost. Cijela nacija, sa kojom se identifikuje, dijeli tu sudbinu. Ona biva podučavana, čini se pasivnim primaocem u odnosu na Zapad koji se predstavlja kao onaj koji daje, koji je zanimljiviji, uzbudljiviji. Jednom riječju – čini se ženom.

Homoseksualci dozvoljavaju „da se s njima nešto radi“, to raspiruje mržnju. „Oni tako izdaju naš ceh“, tako to opisuje Daneker. Osim toga, mnogi ljudi pad u socijalnoj hijerarhiji doživljavaju kao gubitak potencije.

Daneker uočava razlike između istoka i zapada ne samo po pitanju homofobnog talasa nakon 2000. već i u načinu na koji se odnosi prema homoseksualnosti. Na zapadu, konkretno u Engleskoj i Njemačkoj, nakon poduže faze problematizacije dogodilo se svojevrsno „negativno prosvetiteljstvo“. Umjesto da se homoseksualnost i dalje osuđuje kao neki grijeh, ona se dugo gurala u psihopatologiju, objašnjavana je socijalnom zbunjenošću ili čak neurozama.

Cilj je bio, tipično zapadnjački, da se nađu „razlozi“ zašto je neko homoseksualac, kaže Daneker. Ali nije se ništa pronašlo. I tako je preostao poslednji izlaz – homoseksualnost je prihvaćena.

Iritacije zbog parada

Na istoku pak, pogotovo u Rusiji i njenoj pravoslavnoj tradiciji, djela se rangiraju ispred unutrašnjih motiva. Zato se tu nije radilo o tome šta neko osjeća, već o onome šta čini. Zato su veći djelovi javnosti reagovali još agresivnije na demonstracije, egzibicionizam ili dijeljenje lekcija od strane pokreta koji se bori za prava LGBT zajednice.

Čak i sociolog Igor Kon, zasluženi borac za priznavanje homoseksualaca u Rusiji, uočio je određene iritacije zbog gej parada: „Neki su se tada prisjetili studentskih propagandnih trupa iz bivšeg Sovjetskog Saveza, koje su radnike u kolhozima htjeli da nauče kako se obavlja berba.“

O toleranciji se počelo podučavati i učiti, a homoseksualci su, slično kao i na zapadnjačkim paradama, postali ikone – doduše jeretičke vražje ikone. Sudeći po tome, još nema razloga za optimizam kad se radi o tome hoće li oni biti prihvaćeni u društvu ili ne.

*Norbert Mapes-Nidik, 1953, njemački je novinar i autor više knjiga o Balkanu i jugoistočnoj Evropi. Sredinom devedesetih bio je savjetnik specijalnog izaslanika UN za Jugoslaviju. Piše za brojne njemačke i austrijske listove. Tekst je dio vikend-serije Dojče Vele-a Moja Evropa.