U novembru 1979. godine šef ukrajinskog ogranka sovjetskog KGB-a Vital Fedorčuk je napisao tajnu poruku šefu republičkog Centralnog komiteta, upozoravajući na ozbiljan plan zapadnih bezbjednosnih agencija da podriju Sovjetski Savez, piše redakcija Radija Slobodna Evropa na engleskom.
Neprijatelji zemlje, upozorio je Fedorčuk, “aktivno koriste Helsinški sporazum (iz 1975) o razmjeni knjiga” da izvedu “ideološke diverzantske napade na SSSR”.
Fedorčukova poruka je izašla na svjetlost dana pošto je ukrajinska vlada u aprilu 2015. godine otvorila ukrajnske arhive KGB-a, što je istraživačima dalo nezabilježen uvid u sovjetsku stranu Hladnog rata.
Da bi podržao svoje tvrdnje o antisovjetskoj zavjeri, Fedorčuk navodi “otkriće naših operativaca – cijeli niz publikacija koje sadrže zlobne klevete sovjetske vlade i našeg društvenog poretka”.
“Sumnjive knjige takođe propagiraju okrutnost, nasilje i pornografiju”, napisao je Fedorčuk.
Priliv strane literature u Sovjetski Savez – mada uvijek mršav – povećao se poslije potpisivanja Helsinškog sporazuma 1975. godine. Između ostalog, sporazum je uključivao uopštenu posvećenost kulturnoj razmjeni Istok-Zapad.
Među knjigama koje su brinule Fedorčukove operativce bio je distopijski roman Entonija Bardždisa iz 1962. godine “Paklena pomorandža”. Deset kopija romana na engleskom jeziku je pronađeno u kijevskim knjižarama 1979. godine.
Fedorčukova poruka opisuje knjigu kao fundamentalno antikomunističku, uglavnom zato što banda siledžija u središtu knjige govori “poluruskim jezikom”. Poruka ne nudi druge pokazatelje “zlobne satire komunističkih ideala” u knjizi.
Kada se pojavila adapticija romana režisera Stenlija Kjubrika 1971. godine sovjetski ideolozi su smatrali da je rad manje neprihvatljiv. Časopis Junos objavio je pohvalnu kritiku koja je tvrdila da je film odrazio propast savremenog zapadnog društva.
Ipak, film nikada nije prikazan u sovjetskim bioskopima i ostao je rijetka poslastica za studente na državnim filmskim akademijama.
Fedoručuk je takođe izrazio zabrinutost zbog autobiografskog “Dnevnika o romanu Istočno od raja: Pisma” Džona Stajnbeka. Sovjetski Savez je najavio Stajnbekovu knjigu iz 1939. godine “Plodovi gnijeva”, objavljenu u nekoliko sovjetskih izdanja, kao antikapitalističko remek djelo.
Stajnbek je dva puta putovao u Sovjetski Savez kao počasni gost, iako dokumenti otkriveni prošle godine u kijevskim arhivima KGB-a pokazuju da su sovjetski operativci sumnjali da špijunira.
Malo poznat “Dnevnik o romanu” sastavljen je od Stajnbekove korespondencije i objavljen je 1969. godine, godinu dana poslije piščeve smrti. Stotina kopija na engleskom jeziku poslata je u Kijev u okviru kulturne razmjene uprkos onome što je Fedročuk opisao ka “zlobni napad na Sovjetski Savez”.
Stajnbek je napisao da je Sovjetski Savez osuđen na propast i da će se vjerovatno raspasti na nekoliko međusobno neprijateljskih etničkih država.
“Prema autorovom mišljenju zapadna društva moraju imati u vidu da bi kremaljski režim, predosjećajući opasnost, mogao pokrenuti svjetski rat kako bi sebe spasao”, pisao je Fedorčuk.
Treća knjiga koja je privukla pažnju KGB-a je bila “Dan šakala”, engleskog pisca Frederika Forsajta iz 1971. godine koja je takođe bila kontroverzna na Zapadu.
“To je praktično uputstvo za manijaka koji želi da izvede teroristički napad”, žalio se Fedorčuk.
“Dan šakala” je na ruskom objavio sovjetski časopis Prostor (iz Alma Ate, sadašnjeg Almatija u Kazahstanu) 1974. godine nakon čega je ubrzo urednik uklonjen. Zvanično su tu knjigu zabranili sovjetski cenzori 1977. godine. Ipak, 70 kopija na engleskom se pojavilo u Kijevu preko kulturne razmjene.
Fedorčuk je takođe spomenuo autobiografski esej “Sunce i čelik” japanskog autora Jukija Mišime. Taj rad poznatog antimarksističkog autora navodno “promoviše takozvani neosamurajizam”, mada Fedorčuk ne definiše taj neologizam.
Neke zapadne knjige spomenute u Fedorčukovoj poruci nisu neprihvatljive same po sebi, već zbog subverzivnih reklama koje sadrže.
On tvrdi da je zbirka pjesama engleskog pjesnika Vilijema Blejka sadržala umetak koji promoviše knjigu ruskog pjesnika Josifa Brodskog koji je protjeran iz Sovjetskog Saveza 1972. godine.
Takođe, roman Džona Čivera sadrži reklamu za “Lenjin u Cirihu” Aleksandra Solženjicina.
Fedorčukovi KGB-ovi operativci su u kijevskim knjižarama takođe pronašli nekoliko djela objavljenih u zemljama istočnog bloka koje su zaslužile kritiku. Špijuni su pronašli dvije kopije na poljskom “Umjetnost ljubavi” poljske ginekološkinje i seksološkinje Mihaline Vislock. Napisan 1974. godine i u Poljskoj objavljena tek 1978. godine, vodič za seks je od tada štampan i prodat u najmanje sedam miliona primjeraka.
Fedorčukova poruka suvoparno opisuje knjigu kao “uputstvo o tehnologijama seksa s odgovarajućim ilustracijama”.
KGB je takođe označio poljsku antologiju prevoda ukrajinske poezije iz 1977. godine koja sadrži djela “osoba poznatih po ozbiljnim nacionalističkim težnjama”.
Fedorčuk je primijetio da je “nekolicina njih prije 10 ili 15 godina objavila nekoliko grafomanskih pjesama i trenutno nemaju nikakve veze s literarnim procesom”. Ipak, dodao je, poljska zbirka ih predstavlja kao “nepriznate genije” i “žrtve partijskog terora nad književnošću”.
Sve knjige spomenute u Fedorčukovoj poruci zaplijenio je KGB, osim djela Stajnbeka i Blejka. Nije dato objašnjenje za Stajnbekovo izuzimanje, iako knjiga sadrži najdirektniju i najočigledniju kritiku Sovjetskog Saveza.
Blejkova zbirka je na kraju prošlo zato što su operativci KGB-a mogli da uklone reklamu za Brodskog bez oštećivanja knjige.
