Dječiji smijeh i nadvikivanje odlijegali su putničkim avionom ljubljanske „Adrie“. Otvorena vrata pilotske kabine namamila su radoznale glavice da zavire u magični svijet upravljanja letilicama. Ništa nije ukazivalo da će se iz prijateljskog ćaskanja pilota, osoblja i putnika uskoro izroditi katastrofa.
Tog 1. decembra 1981. godine za Ajačijo na Korzici letjelo je 174 putnika i šest članova posade. Uoči slijetanja, avion je udario u vrh planine nedaleko od aerodroma u Aj ačiju. Svi su poginuli. Trebalo je da taj dan provedu u šopingu, koji je organizovala ljubljanska „Adria“. Zbog nemarnosti posade, 1. decembar je ostao crnim slovima upisan u vrh liste udesa aviona jugoslovenskog vazduhoplovstva.
“Nepripremljena posada napravila je mnogo propusta pri slijetanju na aerodrom u Ajačiju. Poslije prvog i drugog pokušaja posada je noću, ne poznavajući konfiguraciju okruženja, vodila avion na nižoj visini od visine ose piste aerodroma. Piloti su pokušali da dodavanjem gasa uzdignu avion, ali je bilo kasno i prednji dio letilice snažno je udario u vrh planine”, priča za Pobjedu Vukosav Vule Balević, doktor vazduhoplovne kriminalistike i penzionisani savjetnik za bezbjednost na tivatskom aerodromu, koji već više od dvije decenije istražuje udese i otmice aviona u bivšoj Jugoslaviji.
Pad ljubljanskog aviona najveća je nesreća u istoriji vazduhoplovstva bivše Jugoslavije. Od 1945. do 1988. dogodilo se 19 težih nesreća, dok su prije Drugog svjetskog rata, od 1936. godine, zabilježena četiri udesa letilica sa smrtnim posljedicama. Vukosav Balević priča da je više faktora uticalo na tragična dešavanja.
“U pitanju je uglavnom bio ljudski faktor, odnosno propusti i nepoštovanje zadatih međunarodnih standarda i prvih domaćih zakonskih propisa”, kaže Balević.
Velika nesreća dogodila se i 10. septembra 1976. godine, kada su se sudarila dva turbomlazna aviona iznad Vrbovca, nedaleko od Zagreba. U udesu su učestvovali moderna „devetka“ ljubljanske „Adrije“ i „trident“ British Airwaysa. Taj tragični kontakt na visini od n10.000 metara, prema riječima Balevića, neočekivano su režirali zagrebački kontrolori letjenja. Kontrola je, priča Balević, pratila avio saobraćaj u donjem i u gornjem sektoru. Zbog jednog nesmotrenog i banalnog nesporazuma među asistentima službe, propušteno je praćenje aviona u gornjem sloju, na čijem je ekranu bio vidljiv avion „Adrije“. Sve više se uspinjao do visine na kojoj se neočekivano našao i engleski avion na koridoru London Istanbul.
Zbog nepažnje mnogih sudionika, sudar je bio neizbježan, a posljedice katastrofalne: 176 poginulih putnika i članova posade. Državne komisije Jugoslavije, Engleske i Njemačke (jer suprevoženi njemački turisti iz Šibenika prema Kelnu) utvrdile su da je zagrebačka kontrola letjenja imala najviše propusta priča Balević. Da ljudski faktor igra jednu od ključnih uloga u padovima aviona, pokazuje i nesreća „tupoljeva 134a“ na riječkom aerodromu na Krku. Pilot Miloš Markićević, 21. maja 1971. godine, letio je sa grupom engleskih turista željnih odmora na Jadranu. Markićević je bio bivši vojni pilot i ukazano mu je povjerenje, bez stečenih licenci za putnički saobraćaj, da upravlja novim turbo mlaznjakom sa putnicima iz inostranstva. Letjenje do Krka zahtijevalo je posebno iskustvo, budući da je olujni vjetar zanosio svaki avion. „Tupoljev“ je lagano plovio prema aerodromu Krk, dok je olujni vjetar nalijetao i silovito tutnjio više od 40 bofora. Prednji točkovi su se bližili osi slijetanja, a desni točak dodirnuo je tlo i ostavio trag na asfaltu.
“Avion se nagnuo i desno krilo je puklo kao staklo, gorivo je zaprštalo, došlo je do požara i snažnih eksplozija. Avion se odvojio po trupu i u tom košmaru uspjeli su da se spasu kapetan leta, kopilot, dva mehaničara i jedan putnik, dok su ostalih 72 putnika i tri člana posade sagorjeli u vatri i bukvalno se pretvorili u ugarke. Ni za ovu nesreću nije bilo odgovornih. Svi su zaćutali: istražna komisija, tužilaštvo, sudstvo”… priča Balević.
Kobni Bablji zub
Crnogorci pamte nesreću na Maganiku, 11. septembra 1973. godine, kada su u direktnom sudaru „karavele“ sa vrhom Bablji zub stradali 41 putnik i članovi posade. Balević tvrdi da je nesreću uzrokovala neispravnost aviona i navigacionih uređaja, kao i nepoštovanje ustaljenih procedura i domaćih zakonskih propisa. Toga dana avion je imao pet regionalnih letova. Posada je bila umorna, a avion nije imao kvalitetne žiroskope koji informišu pilote gdje se tačno nalaze. Nevjerovatan podatak je da u to vrijeme nijesu radili VOR-ovi na teritoriji mojkovačke i titogradske opštine. Balević objašnjava da je VOR jedna vrsta radara koji „snimi“ poziciju aviona i šalje signal kontroli letjenja.
“Kapetan leta na karaveli preko Maganika utvrdio je da VOR ne radi, pa samim tim nije znao gdje se avion nalazi. Ni kontrola letjenja u Titogradu nije imala pojma gdje je avion”, priča Balević.
Snimak razgovora iz „crne kutije” pokazao je da je pilot obavijestio aerodrom da se avion nalazi ispred Titograda, a kontrola leta mu je odgovorila: „Ako je tako, onda smanjite sa 6.000 fita na 3.000“.
“Da pilot nije smanjio, avion bi prošao vrh Bablji zub na Maganiku. Dakle, niko nije znao gdje se avion nalazi. Posada je bila premorena, ali glavni krivac za cijeli slučaj je Savezna uprava kontrole letjenja”, kaže Balević.
Jedna vreća cementa, priča on, bila je dovoljna da se ukopa i osposobi VOR. To niko nije uradio i Baleviću je začuđujuća oslobađajuća presuda za vinovnike pričinjenih propusta.
“Ovo je očigledan primjer da državni organi mogu sve da rade i da se odredbama krivičnog prava ne mogu kažnjavati”, kazao je on.
Nesreća na Maganiku bila je druga u istoriji crnogorskog vazduhoplovstva. Prije Babljeg zuba, 27. novembra 1947. godine, na obroncima Rumije iznad Bara dogodio se udes „lisunova 2“, aviona tek formirane sovjetsko-jugoslovenske kompanije „Justa“. Pilot Vasilije Vračević letio je od Beograda prema Titogradu, nije uspio da se probije kroz snažnu oluju koja ga je zatekla iznad Rumije. Došlo je do prekida radio veze sa aerodromom u Titogradu, posada je bila u beznadežnoj situaciji, potpuno odsječena, bez kompasa i orijentira. Avion je udario u vrh male Rumije i tada je nastradalo 18 putnika iz Crne Gore i pet članova mješovite, sovj etsko-jugoslovenske posade.
O detaljima nesreće na Rumiji dugo se ništa nije znalo u široj crnogorskoj i jugoslovenskoj javnosti, sve dok Balević nije, u isturenom odjeljenju Državnog arhiva u Tivtu, otkrio žuti koverat sa natpisom „Strogo povjerljivo Staljin Tito“. U njemu su bili pohranjeni detalji o padu „Justinog“ aviona.
Slučaj Vesne Vulović
U analima svjetskog vazduhoplovstva ostala je zapisana nevjerovatna sudbina Vesne Vulović, koja je 25. januara 1972. godine preživjela pad sa 10.160 metara. Naime, JAT-ova „devetka“, u letu od Stokholma i Kopenhagena, eskplodirala je nad Češkom. Uzrok je podmetnuta tempirana bomba, od koje je avion potpuno uništen. Zivot su izgubili 21 putnik i pet članova posade, dok je jedina preživjela 22-godišnja stjuardesa Vesna Vulović.
“Spasilo je to što je bila u zadnjem dijelu aviona. Jedan od šumara koji su pretraživali teren bio je Njemac sa tog područja. Čuo je jecaj ženskog glasa, razgrnuo je granje i došao do Vesne. Bio je krupan, prvi je podigao i potom su je sa ruke na ruku prenijeli do bolničkih kola”, priča Balević.
Vesna je bila u komi 27 dana, a 24 mjeseca u bolnici. Niko nije mislio da će ostati živa. Bila je medicinski fenomen, sa tri preloma lobanje, tri preloma kičme, prelomima udova…
“Kada su je pitali šta je uticalo da preživi takvu katastrofu, kazala je da se bavila sportom. Bila je dobar maratonac, skijač, ronilac. To je održalo. Kad su joj uručivali Zlatnu kacigu Ginisa, u Londonu, ona je veselo istrčala na scenu, iako su svi mislili da će izaći invalid u kolicima”, napominje Balević.
Četrdeset i četiri godine nakon te tragedije, tačnije 24. decembra prošle godine, Vesna Vulović je preminula u Beogradu. Svi regionalni i najznačajniji svjetski mediji izvijestili su o njenoj smrti i nevjerovatnoj biografiji.
Otmice u Tivtu i Titogradu
Pored istraživanja udesa aviona, Vukosav Balević se uporedo bavio i prikupljanjem podataka o otmicama vazduhoplova. Kaže da je u bivšoj Jugoslaviji registrovano oko 12 otmica, među kojima tri sa tivatskog travnatog letilišta 1956, 1957. i 1958. godine.
“Mladi, kojima je revolucija projektovala novi život u poslijeratnoj deceniji, teško su preživljavali zbog iscrpljujućeg rada i niskih zarada. Mnogi su, uprkos obećanoj blagodeti, razmišljali da napuste roditeljski dom i otputuju bilo kuda. Nezadovoljnici su najčešće željeli da avionom sa aerodroma, koji nije bio kontrolisan, prebjegnu na stranu zapadnog blagostanja”, ističe Balović.
Upravo je težnja za boljim životom motivisala tri otmice aviona u Tivtu. Sve su se završile bez težih posljedica, otmičari su stigli na željenu destinaciju (Italiju), gdje su ili uhapšeni ili su dobili politički azil. Kuriozitet je da je 28. juna 1958. godine jedan mladić oteo avion u Tivtu prijeteći posadi kamufliranom lulom. Piloti su pomislili da u rukama ima pištolj, pa su avion usmjerili ka Italiji. Ispostavilo se da je mladić jedino želio da otputuje u „daleku zemlju“ kod rođaka i tamo, po mogućnosti, ostane. Međutim, 1956. i 1957. godine avioni u Tivtu oteti su uz pomoć vatrenog i hladnog oružja. Vuskosav Balević to objašnjava činjenicom da je bezbjednost na crnogorskim aerodromima bila na vrlo niskom nivou. Maltene, u avion je mogao unijeti šta ko hoće, od noža, sjekire do pištolja.
“Na aerodrom u Tivtu, kao savjetnik za bezbjednost, došao sam početkom osamdesetih. Bezbjednosna situacija bila je grozna”, kaže Balević.
Slično je, prema njegovim riječima, bilo i u tadašnjem Titogradu. To je bila idealna klima za otmičare, kojima je pošlo zarukom da 26. septembra 1981. godine sa titogradskog aerodroma otmu JAT-ov „boing 727“. Otmičari su više od 20 sati kao taoce držali osam članova posade i 98 putnika, među kojima su bili fudbaleri „Budućnosti“, kao i glumci Mihailo Janketić i Zarko Laušević.
“Oružje je prenešeno kroz ona Pupinova vrata na aerodromu. Čovjek iz objezbjeđenja je imao indikator za otkrivanje metala, ali je bio neispravan, pa je on samo „u prazno“ mahao njime. Zena iz te bande imala je kuraži da u torbi prenese dva pištolja i hladno oružje, bez ikakvih problema. Riječ je o grupi iz Bjelovara, koja je to uradila iz avanturizma. Bili su povezani sa bandom Badem-Majnof iz Njemačke, kao i sa Crvenim brigadistima u Italiji. Oni su im tražili da otmu avion i obećali da ih u Južnoafričkoj uniji čekaju zlato i dijamanti”, priča Balević.
Avion je silom prilika sletio u Larnaku, što je bio pogodan momenat da putnici, na čelu sa penzionisanim generalima Milanom Sijanom i Božom Lazarevićem, insceniraju požar. To je izazvalo paniku među otmičarima, što su putnici i posada iskoristili i uspjeli da izađu iz aviona.
“Otmičare su pohapsili specijalci kiparske internacionalne međuterorističke brigade. Kasnije su osuđeni u Beogradu. Međutim, zbog nedostatka dokaza oslobođena je žena koja je prenijela oružje. Neshvatljivo je da baš ona bude oslobođena”, tvrdi Balević.
On na pominje da su prve otmice aviona u Jugoslaviji, 1949. godine, organizovali neki od najboljih jugoslovenskih pilota. Iz Beograda i Zagreba usmjerili su avione ka Cirihu, sa namjerom da napuste Jugoslaviju i zatraže azil u zemljama blagostanja.
Sa buketima mimoze 75 putnika otišlo u smrt
Vukoslav Balević izdvaja i nesreću od 30. oktobra 1975. godine, pri slijetanju „Adrijinog“ aviona „dc-9“ na praški aerodrom. Tada je stradalo 75 putnika i četiri člana posade, koji su iz Tivta krenuli ka Pragu. Državna komisija utvrdila je da je nesreća uzrokovana propustima posade zbog veoma složenih meteoroloških uslova na aerodromu slijetanja. Takođe, komisija je utvrdila da je avion u polijetanju iz Tivta bio preopterećen. Nastradali putnici su čehoslovački turisti koji su boravili na Crnogorskom primorju, a bili su smješteni u kompleks hotela „Plavi horizonti” u Radovićima.
“Prilikom ispraćaja iz Tivta, 30. oktobra 1975. godine, mnogi Tivćani su im poželjeli sreću i iskazali želju da se ponovo vide i druže. Na tivatskom aerodromu domaćini su im darovali bukete prekrasne mimoze i nijesu ni pomišljali da će mnogi od njih, sa tim cvijetom, dočekati smrt”, priča Balević.
Vukosav Balević došao je do podataka koji otkrivaju da je književnik Ivo Andrić 27. juna 1952. godine bio među otetim putnicima, na relaciji Zagreb Pula. Trojica napadača preusmjerila su JAT-ov avion prema italijanskoj obali.
“Andrić je sjutradan trebalo da prisustvuje sastanku u Puli, gdje se očekivao izvještaj Kardelja. Glavni materijal za njegovo izvještavanje Andrić je sakrio ispod pazuha. Italijani, pri slijetanju aviona na obalu, htjeli su da uzmu te materijale, a zahtijevali su i da svi ostali putnici traže azil u Italiji. Andrić se tome usprotivio, pa su oni malo popustili i potom su putnike vratili u Jugoslaviju”, priča Balević.
Zataškavanje
Otmice i nesreće, priča Balević, zataškavale su vlasti u Jugoslaviji.
“Odmah poslije rata postojala je Staljinova doktrina, koja je propisivala da se na Zapadu o socijalizmu ne sazna bilo koja mrlja. Tu doktrinu je primijenio neko od naših partijskih ljudi. Dakle, nema otmica, nema velikih udesa. Izvještaji državnih komisija nikada nijesu dospjeli u javnost”, ističe Balević.
Danas je bezbjednost na visokom nivou. Balević tvrdi da je tehnika zastupljena pravilno na gotovo svim evropskim aerodromima.
“Ali, ljudi koji rukovode tom tehnikom se i dalje nonšalantno, neodgovorno i nepošteno ponašaju. Tada može biti propusta”, upozorava on.
O svemu ovome Vukosav Balević priprema knjigu „Otmice i udesi jugoslovenskih aviona“, koja će biti objavljena na više od 1.000 strana. Ovom predanom istraživaču preostalo je još da pronađe novac za štampanje. To, nažalost, ne ide baš tako lako, što ne sprečava Balevića da i dalje istražuje vazdušni saobraćaj, sa jasnom spoznajom da oko nas postoje mnoge zablude koje treba razobličiti, provjeriti i tek tada biti siguran šta je istina, a šta laž.
