Dan bezbjednosti u Jugoslaviji, za vrijeme komunizma, obilježavan je tradicionalno 13. maja u znak sjećanja na dan kada je 1944. formirano Odjeljenje za zaštitu naroda.
Obavještajna i kontraobavještajna služba države u nastajanju napravljena je po nalogu Vrhovne komande Narodno oslobodilačke vojske Jugoslavije na oslobođenoj teritoriji dok je Drugi svjetski rat još trajao.
To znači da su im zadaci bili usmjereni i ka unutrašnjim i ka spoljnim neprijateljima.
Poslije raspada Jugoslavije i formiranja nezavisnih država svaka je formirala zasebnu obavještajnu službu.
Sve one imaju slična ovlašćenja, da čuvaju bezbjednost, ustavni poredak, istražuju i prikupljaju obavještajno interesantne podatke, ali gotovo sve se suočavaju sa istim kritikama.
Ono što najviše intrigira javnost kako u vrijeme Ilije Čvorovića – glavnog lika iz drame Balkanski špijun kome je sve sumnjivo i svako je sumnjiv – tako i danas jesu mjere tajnog nadzora ili praćenje i prisluškivanje.
Koliko nasljednice Ozne danas izlaze iz zakonskih ovlašćenja često se polemiše, a dešavalo se da se njihovi čelnici nađu i pred sudom.
Počeci: “Ozna sve dozna”
Mjesec dana poslije formiranja Ozne, juna 1944, na ostrvu Vis jedan od istaknutih partizanskih boraca Slobodan Penezić Krcun dobio je zadatak da formira Odjeljenje za zaštitu naroda u Srbiji.
Šef mu je bio Aleksandar Ranković, jedno vrijeme suštinski drugi čovjek države i čelnik tajnih službi.
U početku ih je bilo sedmoro ili osmoro na ovom zadatku, ali su razgranali mrežu i do kraja rata postavili temelje jugoslovenske i bezbjednosne službe i policije.
Reorganizacijom na civilni i vojni odsjek od 1946. od Ozne nastaje Uprava državne bezbjednosti (UDBA) kao civilna obavještajna služba koja je imala i republičke centre.
Jugoslovenski predsjednik Josip Broz Tito za 15. godišnjicu osnivanja Ozne, posebno se zahvalio “drugu Marku”, što je bilo Rankovićevo ratno ime, citira Vreme.
“Uspjesi koje je ta služba postizala, duh odanosti našoj revolucionarnoj borbi koji je ona ispoljila u toku ovih petnaest godina, njena čvrstina, njena privrženost narodu i njegovim interesima i njena spremnost da čuva te interese, sve je to bilo ostvarivano pod rukovodstvom druga Marka. On je svojim rukovođenjem, svojim revolucionarnim iskustvom i svojim humanizmom izgrađivao lik te službe. Razumije se, drugovi i drugarice, da sam mu ja u tome pomogao”.
Upravo u tih prvih desetak godina služba je sprovodila komunistički teror i čistke u poslijeratnim godinama, a zaslužna je i za formiranje logora Goli otok za političke neistomišljenike.
“Posebno je interesantno da je upravo Ranković, kao prvi čovjek službe, na Četvrtom plenumu CK SKJ 1951. godine, kritikovao do tada neprikosnovenu UDBU da se stavila iznad vlasti i iznad zakona”, izjavio je ranije Svetko Kovač, dugogodišnji načelnik Vojnobezbjednosne agencije.
Prolazile su decenije, država se razvijala, a UDBA se granala.
Krajem sedamdesetih jednom prilikom je Franjo Herljević, tada savezni sekretar, za 13. maj priredio iznenadni defile, paradu, milicijskih oklopnih i drugih vozila usred Beograda, pa se narod prepao da to nije neki državni udar, a on htio da impresionira, pisao je novinar Vremena Miloš Vasić.
UDBA se bavila unutrašnjim i stranim neprijateljima, emigracijom, ali njeni pripadnici su učestvovali i u nezakonitim aktivnostima poput šverca cigareta, droge, kao i formiranja paravojnih formacija za rat na području bivše Jugoslavije.
BOSNA I HERCEGOVINA: OSA-OBA
Obavještajno bezbjednosna agencija (OBA) Bosne i Hercegovine zakonom je osnovana 1. juna 2004. i to je jedinstvena služba za čitavu državu.
U sastav Agencije ušle su civilne obavještajno-bezbjednosne institucije koje su ranije djelovale u entitetima – u Federaciji Bosne i Hercegovine i u Republici Srpskoj.
Zakonom je određeno da se na teritoriji Bosne i Hercegovine ne mogu osnivati ni djelovati nikakve druge civilne obavještajno-bezbjednosne strukture.
Ipak, zbog jezičkih razlika ima dvije skraćenice – OBA i OSA (Obavještajno sigurnosna agencija).
Agencija postupa u skladu sa odredbama Ustava Bosne i Hercegovine, uključujući odredbe Evropske konvencije o zaštiti ljudskih prava i osnovnih sloboda i njenih protokola, te međunarodne ugovore i sporazume koje je BiH potpisala ili im je pristupila.
Na čelu OSA/OBA je od 2015. Osman Mehmedagić, koji ima višedecenijsko iskustvo u bezbjednosnom sektoru, kako se navodi u zvaničnoj biografiji.
Međutim, Mehmedagić je više puta bio predmet istrage Tužilaštva BiH.
Pravosnažno je oslobođen optužbi za zloupotrebu službenog položaja.
Optužnica je teretila njega i saradnika da su nezakonito pribavili snimak sa sigurnosnih kamera BH Pošte kako bi saznali ko je podnio anonimnu prijavu protiv Mehmedagića.
Protiv Mehmedagića su pravosudni organi BiH vodili postupak i zbog sumnji da je nelegalno stekao diplomu, kao i da je protivzakonito imenovanje članova komisije koja odlučuje o tome ko ima pristup tajnim podacima, pisala je Slobodna Evropa.
KOSOVO: AKI
Prije 2008. godine, na Kosovu su postojale bar dvije nelegalne tajne službe ŠIK (SHIK), i Institut za strateška istraživanja javnog mnjenja (KIPRED).
ŠIK je vjerovatno nastala kao obavještajna agencija Oslobodilačke vojske Kosova tokom sukoba sa snagama režima Slobodana Miloševića i njom su rukovodili čelnici stranke Demokratske partije Kosova (DPK), Hašim Tači i Kadri Veselji.
Nastavila je sa radom i poslije sukoba 1998. i 1999, ali van zakonskog okvira, navodi se u radu direktora kosovskog Centra za bezbjednosne studije Florijana Džehaja o službama bezbjednosti.
Samozvani pripadnik ŠIK Nazim Blaka izjavio je 2008. da je uključen u dva politička ubistva po nalogu ove službe koja je djelovala iz sjenke, dok su čelnici PDPK sve negirali.
Druga služba dužeg i pomalo neobičnog imena Institut za strateška istraživanja javnog mnjenja bila je pod kontrolom druge velike stranke, Demokratskog saveza Kosova Ibrahima Rugove.
I njihovi agenti su uglavnom bili bivši borci, ali po nekim tumačenjima, birani su stariji, nekadašnji pripadnici jugoslovenskih službi bezbjednosti, piše Džehaja.
Kada je Kosovo proglasilo nezavisnost bilo je neophodno bezbjednosni sektor staviti u zakonski okvir i ove dvije službe su ugašene 2008, a nastala je Obavještajna agencija Kosova, čiji je direktor Petrit Ajeti.
Direktor AKI (Agjencisë Kosovare për Intelegjencë) služi i kao glavni savjetnik predsjednika i premijera za obavještajna pitanja o bezbjednosti Kosova.
SJEVERNA MAKEDONIJA: AR
Od 1995. postoji makedonska Agencija za razaznuvanje AR.
Na direktorskoj poziciji od 2019. nalazi se Erold Musliu, koji je diplomirao na studijama kriminologije, i već tri decenije radi u bezbjednosnom sektoru.
Bio je zaposlen i u Ministarstvu unutrašnjih poslova, kao i u bezbjednosnoj agenciji, što znači da je u karijeri obujmio i javnu i tajnu policiju.
Pored albanskog i makedonskog, govori i jezike regiona, ali i engleski, italijanski i francuski.
Bivši šef druge tajne službe Sašo Mijalkov, koji je na tom mjestu bio u vrijeme dok je premijer bio njegov rođak Nikola Gruevski, prvostepeno je osuđen na 12 godina zatvora u slučaju “Target-Tvrđava” – zbog masovnog nezakonitog prisluškivanja, i na osam godina zbog kupovine britanske opreme za prisluškivanje, kao i na tri godine zbog namještanja izbora.
Protiv Mijalkova je optužnica podignuta i u slučaju u kojem je nekadašnji premijer Gruevski prvooptuženi za kupovinu placeva u skupom dijelu Skoplju od 2006. do 2012. godine novcem stranke koju je tada vodio.
Mijaukov je u pritvoru, Uprava za bezbjednost i kontraobavještajne poslove kojom je rukovodio ugašena je, a napravljena nova Agencija za nacionalnu bezbjednost.
SLOVENIJA: SOVA
Slovenačka obavještajno-bezbjednosna agencija (Slovenska obveščevalno-varnostna agencija – SOVA) je centralna civilna obavještajna i bezbjednosna služba, osnovana poslije međunarodnog priznanja Slovenije kao nezavisne i suverene države.
Za razliku od ostalih komšijskih službi, koje na sajtovim uglavnom imaju dio “postani agent”, SOVA je prije nekoliko godina prvi put nove saradnike tražila preko novina.
Iako mogu da zapošljavaju direktno i bez konkursa, raspisali su oglas za posao za sedam različitih pozicija.
Na njenom čelu je Janez Stušek, koji ima i Tviter profil.
SRBIJA: BIA
Prije 20 godina, Srbija je dobila Bezbjednosno-informativnu agenciju (BIA), nastalu iz nekadašnjeg Resora državne bezbjednosti koji je bio pri Ministarstvu unutrašnjih poslova.
I ona je mješovitog tipa, bavi se i unutrašnjim izazovima i prijetnjama po nacionalnu bezbjednost koja dolaze spolja.
Direktor Bratislav Gašić, nekadašnji funkcioner vladajuće Srpske napredne stranke, rijetko se pojavljuje u medijima i BIA se samo u posebnim prilikama oglašava saopštenjima.
Posljednje je uslijedilo poslije optužbi nekadašnjeg izvjestioca Savjeta Evrope Dika Martija.
Dik Marti, bivši švajcarski tužilac koji je istraživao zločine OVK i trgovinu ljudskim organima, rekao je da je pod prijetnjama smrću “iz miljea srpske obavještajne službe” i da živi pod policijskom zaštitom od 2020. godine.
Savezna policija je procijenila da mu prijeti “opasnost maksimalnog petog stepena” i da mu predlažu da promijeni identitet i adresu što je on odbio.
“Nikad do sada ni jedna osoba u Švajcarskoj nije toliko dugo bila u toliko visokom stepenu opasnosti”, rekao je Marti za švajcarski list “Miz o poen”.
Kaže da prijetnja smrću “izgleda dolazi iz određenih krugova srpskih obavještajnih službi” koje su, kako navodi, tražile od plaćenih ubica iz podzemlja da ga likvidiraju kako bi “bacili krivicu na Albance sa Kosova”.
Bezbjednosno-informativna agencija uputila je 11. aprila pismo Federalnoj obavještajnoj službi (FIS) Švajcarske u kojem “najoštrije osuđuje i demantuje maliciozne tvrdnje o uključenosti srpskih bezbjednosnih službi u planiranje bilo čijeg ubistva”, navodi se u saopštenju.
Samo godinu dana ranije Mehanizam za krivične sudove u Hagu osudio je Jovicu Stanišića i Franka Simatovića-Frenkija, bivše čelnike Službe državne bezbjednosti (SDB) Srbije, na po 12 godina zatvora, ocjenivši da su krivi za zločine nad nesrbima tokom ratova u Hrvatskoj i Bosni 90-tih godina prošlog vijeka.
Više o srpskim službama bezbjednosti pročitajte ovde.
HRVATSKA: SOA
Hrvatska Sigurnosno obavještajna agencija SOA pod tim imenom postoji od 2006. godine.
Od hrvatske samostalnosti 1991. središnje tijelo za obavljanje poslova nacionalne sigurnosti bio je Ured za zaštitu ustavnog poretka (UZUP), koga je dvije godine kasnije zamijenio Ured za nacionalnu sigurnost (UNS).
Pod zakonski okvir UNS je stavljen maja 1995.
Od tada su osnivane različite obavještajne službe sa različitim zadacima, civilnog i vojnog sektora.
Posljednjim spajanjem obavještajne i kontraobavještajne agencije, stvorena je današnja SOA.
Od 2016. na njenom čelu je Daniel Markić, kome su specijalnost međunarodno i evropsko pravo.
U više navrata govorio je na stručnim skupovima o špijunaži i sajber kriminalu.
Godine 2019. mediji su objavili da su hrvatski obavještajci i diplomate pokušali najmanje dva puta vrbovati pripadnike selefijskog (vehabijskog) pokreta iz BiH za prenošenje oružja i eksploziva u vjerske objekte na području Zeničko-dobojskog kantona.
Cilj je bio, kako je navedeno u dokumentima kojima su, kako je navedeno, raspolagale bezbjednosne agencije BiH, da se tim akcijama potvrde optužbe hrvatske predsjednice Kolinde Grabar Kitarović koja je utvrdila da je “BiH leglo terorizma” i pretnja sigurnosti cijelog regiona.
To je potvrdio i tadašnji ministar bezbjednosti BiH Dragan Mektić, a iz SOA su demantovali te navode “kao zlonamjerne i neistinite”.
“Borba protiv terorizma je prioritet rada SOA-e i sve zadatke u suzbijanju terorizma sprovodimo profesionalno i odgovorno u cilju zaštite Republike Hrvatske, naših saveznika u EU i NATO-u, kao i cijele Evrope”, navodi SOA.
CRNA GORA – ANB
Crnogorska Agencija za nacionalnu bezbjednost postoji već 17 godina.
Nastala je kao zaseban državni organ koji je u svojstvu pravnog sljedbenika preuzeo službenike, predmete, arhivu, opremu i sredstva bivše Službe Državne bezbjednosti Ministarstva unutrašnjih poslova Crne Gore, unutar državne zajednice Srbije i Crne Gore.
Godinu dana kasnije, 2006. Crna Gora je proglasila nezavisnost.
Ni ANB nije bio pošteđen kritika da su nezakonito pratili opozicione političare, novinare i druge istaknute pojedince i one su dolazile sa samog vrha vlasti.
Optužbe su stizale od tadašnjeg potpredsjenika Vlade, a danas premijera Dritana Abazovića, zbog čega je 2021. Specijalno tužilaštvo pokrenulo istragu.
Kako je rekao Dejan Vukšić, koji je na čelu ANB-a proveo nešto više od godinu dana, “obavještajci su nezakonito pratili, a kasnije uništili dokumentaciju”.
Pošto je Crna Gora nedavno dobila manjinsku vladu, došlo je i do promjena na čelu tamošnje bezbjednosne službe.
Novi direktor ANB je Savo Kentera, koji je doktorirao studije bezbjednosti na Univerzitetu u Beogradu.
Prije imenovanja bio je osnivač i predsjednik Atlantskog saveza Crne Gore, ekspertske grupe sa sjedištem u Podgorici.
