Ko su oni? Nobelovac i jedan od najvećih fizičara 20. vijeka, Eugen Vigner; matematičar, fizičar i pionir razvoja kompjutera, Džon fon Nojman; fizičar i tvorac hidrogenske bombe, Edvard Teler; fizičar i aeroinženjer po kome ime nosi granica svemira, Teodor fon Karman; fizičar i izumitelj lančane reakcije, Leo Szilard; kao i genijalni matematičari Đerđ Poja, Džon Kemeni, Pol Halmoš i Pol Erdeš.
Svi oni su – Mađari. I svi su pripadali neprevaziđenoj generaciji mađarskih naučnika, uglavnom jevrejskog porijekla, koji su uoči i tokom Drugog svjetskog rata pobjegli od nacista, emigrirali u SAD i zajedno sa drugim izbjeglim evropskim naučnicima dali presudno važne doprinose u matematici i fizici 20. vijeka.
S obzirom da su potekli iz jedne relativno male zemlje, da su govorili za Amerikance čudnim jezikom i da su bili „natprirodno“ inteligentni, američkim laboratorijama je tokom pedesetih godina 20. vijeka kružila šaljiva anegdota kako su mađarski istraživači u Ameriku došli sa Marsa.
Spisak mađarskih Marsovaca je mnogo duži i zapravo, obuhvata na desetine genijalnih naučnika koji su porijeklom iz Mađarske i koji su, mada nisu svi otišli u Ameriku, dali doprinose u raznim oblastima nauke. Porijeklo ove anegdote, prema knjizi mađarskog fizičara Đerđa Marksa „Marsovci“, vezuje se za slavni Fermijev paradoks.
Za jednim ručkom u nacionalnoj laboratoriji Los Alamos u SAD, 1950. godine, američki fizičar italijanskog porijekla Enriko Fermi, nakon razgovora o vanzemaljcima sa grupom fizičara, postavio je čuveno pitanje „Gdje su svi?“ Fermi je sasvim ozbiljno mislio na to kako broj svjetova sa inteligentnim životom mora biti ogroman i ako oni čine samo minijaturan procenat galaksije sa oko 300 milijardi zvijezda, ali – mi nismo vidjeli nijedan. Odgovarajući kasnije na Fermijevo pitanje, Leo Szilard se našalio: „Tu su, među nama, ali sebe zovu – Mađari“.
To je podstaklo širenje priče o Marsovcima, a šala se kasnije razvila u čitavu priču kako je u Budimpešti dvadesetih godina sletio brod sa Marsa koji je na Zemlju doveo grupu superinteligentnih naučnika. Kako god, priča o Marsovcima jeste stari, samo uslovno duhovit naučni vic, ali predstavlja i simpatično podsjećanje na izuzetan doprinos koji je Mađarska dala fizici, hemiji, medicini i matematici u prethodnom vijeku.
Zasluge što je Mađarska takav rasadnik naučnika svetskog značaja bar jednim delom pripadaju mađarskom obrazovnom sistemu sa kraja 19. i početkom 20. vijeka, što je okvir u kome su se školovali i neki naši istraživači tog doba. Edvard Teler, Eugen Vigner i Džon fon Nojman su, zapravo, završili istu Fasori luteransku gimnaziju u Budimpešti, a posljednja dva su čak imala istog nastavnika matematike – legendarnog budimpeštanskog profesora Lasla Raca.
Fotografija prikazuje Lančani most u Budimpešti, pored koga se, na peštanskoj strani, nalazi mađarska Akademija nauka, čiji su brojni članovi svrstani u “Marsovce”. Kad je riječ o njima, u jednoj biografiji Džona fon Nojmana postoji priča i o inicijalima Edvarda Telera – E.T. – koje je on koristio kao svoj potpis. Navodno, kad su mu rekli za Fermijevo pitanje, Teler je zabrinuto odmahnuo glavom i rekao „Mora da je fon Karman progovorio”.
